Borelioza, nazywana także krętkowicą kleszczową, jest chorobą odzwierzęcą z autoimmunizacją wywoływaną przez krętki z rodzaju Borrelia, które przenoszone są na człowieka przez kleszcze z rodzaju Ixodes. Nazwa tej choroby pochodzi od nazw miejscowości w USA, gdzie opisano pierwsze przypadki, wiążąc je z ukąszeniami przez kleszcze. Rozpoznanie boreliozy stało się możliwe po odkryciu bakterii Borrelia burgdorferi w 1982 roku.

Krętki dostają się do organizmu żywiciela wraz z wydzieliną żerującego kleszcza. Ryzyko infekcji wzrasta w miarę długości pobierania pokarmu przez kleszcza. Następnie bakterie przenoszone są z krwią i układem limfatycznym do różnych narządów.

Teoretycznie możliwe jest przeniesienie krętek z układu krążenia matki na płód przez łożysko, ale do tej pory nie odnotowano ani jednego potwierdzonego przypadku boreliozy wrodzonej. Nie zaobserwowano również przenoszenia zakażenia poprzez karmienie piersią ani drogą pokarmową po spożyciu kleszcza. Boreliozę nie można także złapać poprzez bezpośredni kontakt z zakażonym człowiekiem lub zwierzęciem. Nie ma potwierdzonych przypadków przekazywania choroby poprzez przetaczanie krwi lub kontakt seksualny.

Kleszcze mogą żerować na różnych kręgowcach, w tym ptakach, gadach i ssakach. Najczęstszymi rezerwuarami krętek są małe gryzonie (np. myszy polne i leśne, nornice) oraz zwierzęta płowe (np. jelenie). Cykl życia kleszczy z rodzaju Ixodes trwa od 2 do 3 lat i obejmuje 4 stadia rozwojowe, począwszy od jaja, poprzez larwę i nimfę, aż do postaci dorosłej. Każdemu stadium rozwojowemu musi poprzedzić krwiste posiłek.

Kleszcze są najczęściej zarażane przez krętki Borrelia w trakcie żerowania, przemieszczając się między różnymi żywicielami. Ludzie zakażają się najczęściej przypadkowo wiosną i latem, gdy kleszcze są aktywne jako nimfy. W Polsce kleszcze najczęściej występują na skrajach lasów liściastych i mieszanych z bujną roślinnością, rzadziej spotyka się je w suchych lasach sosnowych bez zarośli, a także na bagnach i torfowiskach.

Aby doszło do zakażenia, kleszcz musi przenosić chorobotwórcze drobnoustroje. Szacuje się, że około kilkunastu procent kleszczy jest zainfekowanych krętkami Borrelia. Większość zakażeń jest neutralizowana wczesnymi fazami obronnymi ludzkiego organizmu i może przebiegać bezobjawowo, pozostawiając jedynie obecność specyficznych przeciwciał. Antyciała przeciwko krętkom mogą być obecne nawet u kilkunastu procent całkowicie zdrowych osób, które pokonały chorobę.

W Ameryce Północnej boreliozę wywołuje bakteria , która powoduje głównie objawy dotyczące stawów. W Europie i Azji za chorobę odpowiada co najmniej 5 różnych gatunków krętek z rodzaju , co prowadzi do bardziej zróżnicowanego obrazu klinicznego. W Polsce najczęściej występujące to oraz . Najwięcej przypadków zachorowań zgłaszanych jest z północno-wschodniej Polski, głównie z województw podlaskiego i warmińsko-mazurskiego. W tej części kraju większość przypadków boreliozy jest wywołana przez .

W 2022 roku w Polsce zanotowano większą liczbę przypadków zachorowań na boreliozę niż w poprzednim roku - ogółem 17,4 tysiąca przypadków boreliozy, co oznacza wzrost o 38,9% w porównaniu z rokiem 2021, ale jednak mniejszy o 15,8% w porównaniu z rokiem 2019.

Wskaźnik zachorowalności na boreliozę na 100 tysięcy mieszkańców kraju wyniósł 45,9 przypadku (co oznacza wzrost o 13,0) i był najwyższy w województwach: podlaskim (81,2 na 100 tysięcy ludności), małopolskim (79,8) i lubelskim (76,8), natomiast najniższy, po raz kolejny w województwie łódzkim (22,6) i wielkopolskim (25,1).

Borelioza to schorzenie złożone, które może manifestować się różnymi objawami związanymi z różnymi częściami ciała. Charakterystyczne objawy boreliozy to rumień wędrujący, porażenie nerwu twarzowego, aseptyczne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, nabyte bloki serca, przewlekłe zapalenie stawów i korzeniowe zespoły bólowe.

Natomiast objawy niecharakterystyczne boreliozy, takie jak uczucie zmęczenia, pogorszenie pamięci, zaburzenia snu i trudności w koncentracji, mogą występować w przebiegu wielu innych chorób przewlekłych.

Borelioza może przebiegać w różnych fazach, które charakteryzują różne objawy kliniczne. Istnieją wczesne stadia ograniczone i rozsiane, a także późne stadia, które mogą objawiać się różnorodnymi objawami.

Rumień wędrujący jest częstym wczesnym objawem boreliozy i wymaga natychmiastowego rozpoczęcia antybiotykoterapii. Nieleczone rumienie często zanikają samoistnie, co jednak nie oznacza pełnego wyleczenia boreliozy.

Ważne jest, że nie u każdej osoby z boreliozą pojawia się rumień, dlatego istotne jest rozpoznanie innych objawów i przeprowadzenie odpowiedniego leczenia.

Borelioza może także prowadzić do różnych powikłań, takich jak zapalenie stawów, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych czy nawet zanikowe zapalenie skóry kończyn.

Warto zauważyć, że borelioza może przebiegać inaczej u dzieci niż u dorosłych, co wymaga specjalistycznego podejścia i leczenia.

Boreliozę diagnozuje się na podstawie symptomów klinicznych lub wyników dodatnich badań serologicznych. Według kryteriów CDC, rozpoznanie wczesnej boreliozy może opierać się na obecności rumienia wędrującego, nawet jeśli testy serologiczne są jeszcze negatywne. W późniejszych stadiach choroby potrzebne są typowe objawy kliniczne oraz potwierdzenie laboratoryjne zakażenia. Dodatni wynik hodowli jest pewnym dowodem infekcji boreliozą, choć krętki rzadko są izolowane z zmian skórnych.

Testy serologiczne na boreliozę są przeprowadzane w dwóch etapach. Najpierw wykonuje się test przesiewowy ELISA, a następnie wynik dodatni lub wątpliwy potwierdza się testem Western Blot lub multiplex. Ujemny wynik drugiego testu wyklucza boreliozę, a dodatni stanowi potwierdzenie infekcji. Podobnie, izolowany dodatni wynik IgM bez IgG po okresie miesiąca zazwyczaj jest fałszywie dodatni, ponieważ chorzy na boreliozę powinni wytworzyć przeciwciała IgG.

U osób zdrowych pozytywne wyniki testów serologicznych nie są podstawą do leczenia, ponieważ świadczą jedynie o kontakcie z krętkami w przeszłości. W diagnostyce neuroboreliozy porównuje się miana przeciwciał w płynie mózgowo-rdzeniowym i surowicy, aby potwierdzić zakażenie ośrodkowego układu nerwowego.

Niezalecane są testy LTT czy PCR do diagnostyki boreliozy, ponieważ nie zostały dostatecznie zweryfikowane. Metoda PCR wykrywa materiał genetyczny krętków, ale nie odróżnia aktywnej infekcji od obecności nieżywego DNA drobnoustrojów. Decyzje kliniczne nie powinny opierać się na niezweryfikowanych metodach diagnostycznych.

Zgodnie z polskimi standardami leczenia boreliozy, rozpoznanie tej choroby wymaga potwierdzenia charakterystycznych objawów klinicznych badaniami serologicznymi, z wyjątkiem rumienia wędrującego. Zalecany algorytm diagnostyczny nie obejmuje badania kleszcza.

W większości przypadków boreliozę można wyleczyć przy użyciu antybiotyków. Mimo że niektórzy pacjenci doświadczają subiektywnych objawów, takich jak ból głowy, ból mięśniowo-szkieletowy, ból stawów, senność, zaburzenia poznawcze czy przewlekłe zmęczenie, które utrzymują się przez kilka tygodni lub miesięcy po zakończeniu antybiotykoterapii, ich obecność nie świadczy o obecności żywych krętek w ich organizmach. To samo dotyczy krztuśca. Po zakończeniu efektywnego leczenia antybiotykami, które eliminuje pałeczki krztuśca Bordetella pertussis z dróg oddechowych, pacjenci nadal mogą kaszleć przez wiele tygodni, ponieważ toksyny wytwarzane przez pałeczki krztuśca uszkodziły drogi oddechowe. Zabicie bakterii nie oznacza natychmiastowego powrotu do pełni zdrowia.

Niezwykle ważne jest jak najszybsze usunięcie kleszcza.

Miejsce ukąszenia powinno być dokładnie oczyszczone, zdezynfekowane i monitorowane przez kolejny miesiąc. W przypadku pojawienia się jakichkolwiek objawów lub silnych obaw związanych z ukąszeniem, zaleca się skonsultowanie się z lekarzem.

W przypadku pojawienia się rumienia wędrującego lub innych objawów sugerujących boreliozę, należy natychmiast skontaktować się z lekarzem. Wskazane jest również zrobienie zdjęcia zmiany skórnej, jeśli to możliwe.

Jeśli podejrzewasz boreliozę, powinieneś udać się do lekarza rodzinnego, który sprawdzi objawy i skieruje Cię na odpowiednie badania. W przypadku rumienia wędrującego, nie ma konieczności wykonywania dodatkowych badań - lekarz od razu przepisze Ci antybiotyk. Nie zwlekaj z wizytą u lekarza, udaj się jak najszybciej po zauważeniu rumienia!

Jeśli występują poważne objawy, takie jak intensywny ból głowy, zaburzenia świadomości, gorączka, porażenie nerwów czaszkowych czy inne symptomy towarzyszące neuroboreliozie, konieczna jest natychmiastowa interwencja medyczna. W przypadku ich wystąpienia zadzwoń po karetkę pogotowia lub udaj się na SOR, w zależności od stanu chorego. Pacjenci ci są leczeni na oddziałach neurologicznych. Jeśli pojawią się objawy boreliozy ocznej, należy skonsultować się z okulistą.

Osoby cierpiące na zapalenie stawów lub nawracające zapalenia stawów mogą zostać skierowane do lekarza chorób zakaźnych lub reumatologa, jeśli taka sytuacja się pojawi.