Atak mózgu polega na zniszczeniu pewnej części tej struktury w wyniku braku przepływu krwi do tkanki mózgowej. Rozróżnia się dwa główne rodzaje ataku: niedokrwienny i krwotoczny.

Atak niedokrwienny (około 4/5 przypadków ataku mózgu) występuje, gdy tętnica zaopatrująca pewną część mózgu w krew staje się niedrożna, co oznacza, że krew nie przepływa przez nią albo przepływa w ilości niewystarczającej do zaspokojenia potrzeb komórek mózgu.

Inną częstą przyczyną zatknięcia tętnicy jest obecność zatoru, czyli zablokowania przez skrzep powstały w sercu lub w innych częściach ciała.

Atak krwotoczny (około 1/5 przypadków ataku) występuje w wyniku pęknięcia ściany tętnicy mózgowej i wylania krwi poza naczynie.

Ataki krwotoczne dzieli się na krwotoki śródmózgowe i krwotoki podpajęczynówkowe. Główną przyczyną krwotoku śródmózgowego jest nadciśnienie tętnicze, a krwotok podpajęczynówkowy zwykle jest spowodowany pęknięciem większego tętniaka lub naczyniaka.

Co roku w krajach rozwiniętych 2 na 1000 osób w populacji ogólnej doznaje udaru mózgu, podczas gdy po 65. roku życia liczba ta wynosi aż 10 na 1000. Udar niedokrwienny występuje częściej u osób starszych, podczas gdy udar krwotoczny może zdarzyć się nawet w młodym wieku, jeśli jest spowodowany wadami budowy ściany tętnic.

Objawy udaru są zależne od obszaru uszkodzonego mózgu. Blokada tętnicy doprowadzającej krew do mniejszej części mózgu zazwyczaj powoduje łagodne objawy, jednakże gdy obszar ten zawiera istotne struktury życiowe (np. obszary odpowiedzialne za krążenie krwi i oddychanie w pniu mózgu), konsekwencje niedokrwienia mogą być bardzo poważne.

Najczęstsze symptomy udaru obejmują:

• osłabienie mięśni twarzy, objawiające się np. opadnięciem kącika ust po jednej stronie;
• osłabienie (paraliż) kończyny górnej lub dolnej, albo zarówno górnej, jak i dolnej po tej samej stronie ciała (ale po przeciwnej stronie do ogniska udaru); chory ma trudności z poruszaniem dotkniętą kończyną, a w najbardziej zaawansowanych przypadkach nie jest w stanie jej ruszyć; czasami towarzyszy temu uczucie drętwienia połowy ciała lub konkretnego obszaru w jednej połowie ciała;
• problemy z widzeniem, takie jak podwójne widzenie, ograniczenie pola widzenia, a nawet całkowita utrata widzenia (zwykle w jednym oku);
• osłabienie mięśni języka i gardła, co może manifestować się trudnościami w połykaniu i mówieniu; chory może dławić się podczas jedzenia, a jego mowa staje się niewyraźna i trudna do zrozumienia (dyzartria);
• problemy z równowagą i koordynacją ruchów – ruchy chorego nagle stają się niezgrabne, potknie się, upuszcza przedmioty, ma problemy z ubieraniem się;
• nagły, bardzo silny ból głowy – szczególnie w przypadku krwotoku podpajęczynówkowego;
• zmiany w świadomości lub utrata przytomności – rozległy udar (dotykający znaczną część lub istotne części mózgu) może spowodować, że chory staje się senny, trudno go zdezorientować, mówi chaotycznie, nie orientuje się w przestrzeni i sytuacji, a nawet traci przytomność.

Objawy mogą nasilać się, a następnie, w ciągu kilku lub kilkunastu godzin, częściowo lub całkowicie ustępować, by znów pojawić się. Jeśli symptomy znikną całkowicie przed upływem 24 godzin, diagnozowany jest przemijający napad niedokrwienia mózgu.

Każdy epizod niedokrwienia mózgu, nawet o łagodnych objawach, stanowi zagrożenie życia i wymaga natychmiastowej interwencji medycznej w szpitalu, zwłaszcza na specjalistycznym oddziale udarowym. Nawet przejściowy atak niedokrwienia mózgu (TIA), który często poprzedza udar o kilka godzin lub dni, wymaga uwagi i szybkiego działania.

Komórki mózgowe są bardzo wrażliwe na brak tlenu i zaczynają obumierać już po 4 minutach od wystąpienia udaru. Wiele osób może skorzystać z terapii, która może odwrócić lub ograniczyć skutki udaru, jeśli zostanie podjęta w ciągu 3 godzin od rozpoczęcia ataku. Dlatego każda sekunda ma znaczenie, a pierwszym i najważniejszym krokiem, gdy podejrzewamy u siebie lub u kogoś udar mózgu, jest natychmiastowe zadzwonienie po pomoc medyczną. Szybkie dotarcie do szpitala może uratować życie lub zapobiec poważnej niepełnosprawności.

Należy unikać oczekiwania na samoistne ustąpienie objawów, kontaktowania się z lekarzem rodzinny, przyjmowania leków czy prób jazdy do szpitala samodzielnie lub czekania na podwózkę od kogoś innego.

Lekarz diagnozuje udar mózgu na podstawie objawów oraz wyników badania obrazowego głowy, takiego jak tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny. Natychmiastowe przeprowadzenie tomografii komputerowej pozwala na rozróżnienie rodzaju udaru oraz określenie dodatkowych zmian, takich jak obrzęk mózgu, które mogą wymagać specjalnego postępowania medycznego. Zagłębione uszkodzenia mózgu są zazwyczaj widoczne dopiero po kilku dniach czy tygodniach, co wymaga powtarzania badania. Dokładniejsza ocena obszaru udaru jest możliwa przy zastosowaniu rezonansu magnetycznego.

Ponadto, lekarze mogą zlecić dodatkowe badania, takie jak ultrasonografia tętnic szyjnych, echokardiografia, arteriografia tętnic mózgowych oraz badania krwi, aby ustalić przyczynę udaru mózgu.

W początkowym etapie leczenia celem jest zachowanie właściwego funkcjonowania podstawowych procesów życiowych. Lekarz może zdecydować się na założenie kroplówki (do podawania leków lub uzupełniania płynów i substancji odżywczych), dostarczenie tlenu poprzez maskę (dla zwiększenia natlenienia mózgu) lub podłączenie respiratora, który wspomaga oddychanie (gdy chory ma trudności z oddychaniem).

Jejśli do udaru doszło mniej niż 3 godziny wcześniej (w niektórych przypadkach nawet do 6 godzin), istnieje możliwość podania tkankowego aktywatora plazminogenu (alteplazy, tPA) – leku rozpuszczającego zakrzepnioną tętnicę. Jednakże, tego rodzaju terapia wpływa negatywnie na krzepliwość krwi i niesie ryzyko krwawienia. Stosuje się ją wyłącznie u pacjentów z udarem niedokrwiennym, a nie krwotocznym lub u osób po niedawno przeprowadzonym zabiegu chirurgicznym.

Gdy tętnica pozostaje zatkana przez dłuższy czas, niedotlenione komórki mózgu ulegają trwałym zmianom i obumierają. Wtedy terapia tkankowym aktywatorem plazminogenu nie przynosi już efektów. Ważne jest określenie początku udaru, który jest ostatnim momentem, kiedy pacjent był w pełni zdrowy (bez objawów udaru). Ponieważ udar następuje u około jednej trzeciej pacjentów podczas snu, często, gdy objawy zostają zauważone (po przebudzeniu się), może być już za późno na terapię tkankowym aktywatorem plazminogenu (jedyną pewną informacją jest fakt, że pacjent był zdrowy poprzedniego dnia przed pójściem spać).

W przypadku gdy pacjent nie otrzymał alteplazy, lekarz najczęściej zaleca podanie aspiryny (kwasu acetylosalicylowego) lub czasem heparyny.

W sytuacji udaru krwotocznego, nie stosuje się powyższych leków. Jeśli krwiak spowodował wzrost ciśnienia wewnątrzczaszkowego, może być konieczne przeprowadzenie zabiegu neurochirurgicznego. W przypadku krwotoku śródczaszkowego spowodowanego naczyniakiem mózgu, czasami wykonuje się zabieg wewnątrznaczyniowy.

Skuteczność tzw. leków neuroprotekcyjnych w leczeniu udaru mózgu nie została potwierdzona, więc nie ma zasadności stosowania ich.

Po ustabilizowaniu stanu chorego, konieczna jest odpowiednia pielęgnacja – zależnie od występujących zaburzeń neurologicznych np. właściwe żywienie, zapobieganie odleżynom oraz intensywna rehabilitacja. Te działania odgrywają kluczową rolę w ograniczeniu niepełnosprawności po udarze. W początkowym okresie udaru u osób nieprzytomnych lub z porażonymi kończynami rehabilitacja polega na odpowiednim ułożeniu i zmianach pozycji ciała, aby zapobiec odleżynom i przykurczom. Z upływem czasu, program rehabilitacji jest stopniowo poszerzany o ćwiczenia fizyczne i zabiegi fizjoterapeutyczne, które poprawiają sprawność ruchową i ogólne samopoczucie pacjenta. Chory jest stopniowo przygotowywany do siadania w łóżku i chodzenia. Pacjenci z niedowładem kończyn mogą potrzebować nauki chodzenia z pomocą chodzika lub laski oraz ćwiczeń poprawiających sprawność palców ręki.

U niektórych pacjentów udar może spowodować afazję, czyli trudności w mówieniu lub rozumieniu mowy, wynikające z uszkodzenia obszaru mowy w mózgu. Osoby z afazją mogą mieć problemy z nazywaniem przedmiotów, zapominaniem imion osób czy nieprawidłowym tworzeniem zdań. Pomocy w takich przypadkach udziela logopeda.

Rozpoczęta w ostrym okresie udaru rehabilitacja może być kontynuowana na specjalistycznym oddziale rehabilitacji neurologicznej. Celem pobytu tam, jest terapia zajęciowa, nauka codziennego funkcjonowania oraz adaptacja do pracy zawodowej pomimo ewentualnych ograniczeń wynikających z zaburzeń neurologicznych pozostałych po udarze. Rozwiązanie kwestii emocjonalnych ułatwia psychoterapia, a wsparcie otrzymać można od stowarzyszeń pacjentów.

Po zakończeniu leczenia w szpitalu kontynuuje się odpowiednią rehabilitację. Opiekę w domu nad pacjentem po udarze mózgu omówiono w artykule o tematyce „Opieka nad chorym w domu”.

Ponadto lekarz będzie dążył do wyeliminowania przyczyny udaru, aby zapobiec kolejnym incydentom w przyszłości. Konieczne jest skuteczne leczenie chorób zwiększających ryzyko udaru mózgu, takich jak nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, hipercholesterolemia. Wymaga to stosowania odpowiednich leków, przestrzegania właściwej diety, aktywności fizycznej oraz rzucenia palenia (zobacz odpowiednie sekcje).

Jeśli nie zostanie wyeliminowana przyczyna tworzenia się skrzeplin w sercu, co grozi kolejnymi zatorami mózgowymi, pacjent powinien przyjmować leki hamujące krzepnięcie krwi do końca życia.

Jeśli przyczyną udaru było zwężenie tętnicy szyjnej, lekarz może zdecydować się na jej poszerzenie za pomocą cewnika wprowadzonego do tętnicy i wszczepienie stentu w miejscu zwężenia, aby zapewnić odpowiedni przepływ krwi. W niektórych przypadkach wykonuje się operację endarterektomii szyjnej w celu udrożnienia tętnicy.

Każdy pacjent po udarze niedokrwiennym lub TIA, jeśli nie musi przyjmować leku hamującego krzepliwość krwi, powinien przyjmować lek hamujący czynność płytek krwi, takie jak aspiryna, klopidogrel lub tiklopidyna (wybór leku należy do lekarza).