Mononukleoza zakaźna to ostre schorzenie wywołane przez infekcję wirusem Epsteina i Barr (EBV). Choroba ta występuje głównie u dzieci, ale także u nastolatków i dorosłych. Pierwsze objawy mononukleozy zakaźnej to bóle głowy, złe samopoczucie, przewlekłe zmęczenie i ogólne osłabienie. Później pojawia się wysoka gorączka, zapalenie gardła i powiększenie węzłów chłonnych, zwłaszcza na szyi. Choroba może być mylona z anginą paciorkowcową, ale odróżnia ją uogólnione powiększenie węzłów chłonnych, długotrwała gorączka, powiększenie wątroby i śledziony oraz zatkany nos. Typowym objawem są także plamki na podniebieniu i obrzęk powiek. W przebiegu mononukleozy zakaźnej mogą pojawić się owrzodzenia narządów płciowych. Podanie antybiotyku może spowodować wysypkę u większości chorych. Choroba zwykle ustępuje samodzielnie po 2–3 miesiącach.

Praktycznie wszyscy ludzie ulegają zakażeniu wirusem EBV - jest to powszechna choroba zakaźna w Polsce. Ze względu na brak obowiązku zgłaszania, dokładna liczba przypadków nie jest znana, ale prawdopodobnie rocznie dochodzi do dziesiątek tysięcy zachorowań.

Wirus EBV, podobnie jak inne patogeny z rodziny Herpesviridae, ma zdolność do zakażania człowieka na długo (czyli latencję), powodując okresowe reaktywacje i wydzielanie wirusa w różnych płynach ustrojowych, takich jak ślina czy wydzielina z dróg oddechowych. Osoby z mononukleozą zakaźną, pacjenci rekonwalescujący, nosiciele wirusa oraz te z bezobjawowym zakażeniem EBV stanowią potencjalne źródło infekcji. Po przejściu mononukleozy, ozdrowieńcy wydalają wirusa przez kilka do kilkunastu miesięcy, zanim stają się nosicielami EBV do końca życia. Zakażenie wirusem EBV może również nastąpić od osób w fazie bezobjawowej zakażenia. Przenoszenie wirusa zachodzi poprzez bezpośredni kontakt z osobą zakażoną (np. przez ślinę, wydzielinę z nosa i gardła), a rzadziej drogą kropelkową. Głównym wejściem dla wirusa jest jama nosowo-gardłowa. Okres wylęgania mononukleozy zakaźnej wynosi od 30 do 50 dni.

Objawy mononukleozy zakaźnej u dorosłych powinny być zgłoszone do lekarza POZ. Można zastosować leczenie objawowe, takie jak leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe oraz spożywanie dużej ilości płynów. Wskazane jest stosowanie oszczędzającego trybu życia, odpoczynek w łóżku oraz unikanie urazów brzucha, aby uniknąć powikłań, takich jak pęknięcie śledziony. Osoby aktywnie uprawiające sport powinny wstrzymać się od treningów aż do normalizacji wielkości śledziony.

Zgłoszenie się do lekarza jest konieczne w razie podejrzenia powikłań. Niepokój powinny wzbudzić trudności z oddychaniem, problemy z płynami, krwotoczna wysypka, brak poprawy po leczeniu objawowym, bóle głowy towarzyszące sztywności karku, nudności, zaburzenia świadomości lub inne objawy neurologiczne, co może wskazywać na zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub mózgu i wymaga pilnej diagnostyki w szpitalu.

Diagnoza mononukleozy zakaźnej może być postawiona na podstawie charakterystycznych objawów klinicznych. Jeśli pacjent ma anginę, szczególnie z rozległymi nalotami na migdałkach, oraz jednocześnie występuje ogólne powiększenie węzłów chłonnych, wątroby i śledziony, obrzęk powiek oraz zatkany nos, należy podejrzewać mononukleozę zakaźną. Dodatkowo, jeśli po podaniu antybiotyku w leczeniu domniemanej anginy pojawia się czerwona, odrębna wysypka lub objawy anginy nie ustępują pomimo właściwego leczenia, należy brać pod uwagę mononukleozę zakaźną. Wyniki badań laboratoryjnych mogą dodatkowo potwierdzić diagnozę, takie jak przewaga komórek jednojądrzastych w rozmazie krwi obwodowej oraz obecność charakterystycznych pobudzonych limfocytów. Wzmożona aktywność aminotransferaz również sugeruje obecność mononukleozy zakaźnej, ponieważ zapalenie wątroby często towarzyszy tej chorobie. Ostateczne potwierdzenie świeżego zakażenia wirusem EBV wymaga wykrycia swoistych przeciwciał (anty-VCA IgM, przy ujemnych przeciwciałach anty-EBNA).

W przypadku mononukleozy stosuje się leczenie objawowe. Leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe łagodzą dolegliwości. Przy silnym obrzęku dróg oddechowych konieczne może być podanie glikokortykosteroidów. Ponieważ mononukleoza bardzo rzadko wiąże się z nadkażeniami bakteryjnymi, antybiotyki zwykle są niewskazane. W razie wystąpienia duszności (utrudnienia oddychania), odwodnienia lub innych powikłań może być konieczne leczenie szpitalne.

Powikłania mononukleozy zakaźnej występują stosunkowo rzadko. Zwykle jest to utrudnienie oddychania i połykania, spowodowane bólem i znacznym powiększeniem tkanki chłonnej gardła, migdałków, okolicznych węzłów chłonnych oraz niedrożnością nosa (około 1% chorych). Stosunkowo często występują powikłania hematologiczne (25–50% przypadków), które zwykle są łagodne.

Najczęstsza jest autoimmunizacyjna niedokrwistość hemolityczna (około 2–3% chorych). Powikłanie to pojawia się zazwyczaj w pierwszych 2 tygodniach choroby i przebiega zwykle z dodatnim odczynem Coombsa. Niedokrwistość może się utrzymywać przez 1–2 miesięcy i zwykle jest łagodna, ale zdarzają się ciężkie przypadki z hemoglobinurią lub żółtaczką. Kolejnym powikłaniem jest małopłytkowość, która ma przebieg objawowy u około 0,5% pacjentów. Większość chorych na mononukleozę zakaźną ma obniżoną liczbę płytek do poniżej 140 000/mm3. Małopłytkowość może być immunologiczna lub towarzyszyć powiększeniu śledziony.

Stosunkowo częstym powikłaniem mononukleozy zakaźnej jest zapalenie wątroby, ale rzadko przebiega ono z żółtaczką. Rzadko też występują: granulocytopenia, niedokrwistość aplastyczna, zakrzepowa plamica małopłytkowa (TTP), zespół hemolityczno-mocznicowy (HUS), rozsiany zespół krzepnięcia wewnątrznaczyniowego (DIC) oraz zespół hemofagocytarny. Zaburzenia neurologiczne (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i inne) są również rzadkie i występują u 1–5% chorych na mononukleozę zakaźną. U młodych dorosłych mogą wystąpić w przebiegu mononukleozy zakaźnej owrzodzenia i nadżerki narządów płciowych. Według niektórych autorów w okresie zdrowienia pojawić czasem rozwija się zespół przewlekłego zmęczenia, charakteryzujący się trudnościami w koncentracji, uczuciem ciągłego zmęczenia, obniżeniem aktywności życiowej. Ponieważ jednym z objawów mononukleozy zakaźnej jest powiększenie śledziony, stosunkowo niewielki uraz brzucha może prowadzić do jej pęknięcia. Na szczęście jest to powikłanie bardzo rzadkie, które występuje u mniej niż 1% osób aktywnie uprawiających sport, niemniej wymaga wskazane jest zachowanie ostrożności w okresie choroby i rekonwalescencji.

Mononukleoza to choroba, która zazwyczaj ustępuje po około 2-3 miesiącach i pozostawia trwałą odporność na całe życie. Choć wirus EBV pozostaje w organizmie, okresowo powodując bezobjawowe reaktywacje zakażenia, to przeważnie nie powoduje trwałych powikłań. Istnieje ryzyko ubytków neurologicznych po zapaleniu mózgu. EBV jest wirusem onkogennym, ale nie ma potwierdzonego związku między mononukleozą a ryzykiem nowotworów.

Większość osób nabiera trwałej odporności po przebyciu mononukleozy zakaźnej w dzieciństwie bądź w późniejszym wieku i nie zapada ponownie na tę chorobę. Po ustąpieniu objawów i w przypadku niekomplikowanego przebiegu można wrócić do normalnego trybu życia. W sytuacji powikłań konieczna może być hospitalizacja. Sportowcy powinni wstrzymać się od treningów przez co najmniej 4 tygodnie, dopóki śledziona nie wróci do prawidłowego rozmiaru.

Po wyzdrowieniu z mononukleozy zakaźnej, osoba nadal może być źródłem zakażenia przez wiele miesięcy, a nawet do końca życia, poprzez wydalanie wirusa EBV w ślinie. Nawet osoby bezobjawowe w okresie inkubacji mogą zarażać. Ze względu na te czynniki, izolowanie zakażonych osób od zdrowych jest niemożliwe, a uniknięcie zakażenia jest bardzo trudne. Kluczowe jest przestrzeganie podstawowych zasad higieny, takich jak częste mycie rąk i unikanie współdzielonych przedmiotów, które mogły mieć kontakt ze śliną, na przykład picie z jednego kubka czy używanie wspólnych naczyń i sztućców.