Półpasiec to nawrót zakażenia wirusowego spowodowanego przez ten sam wirus, który powoduje ospę wietrzną.

Choroba może wystąpić u osób, które miały ospę wietrzną w przeszłości, niezależnie od jej ciężkości. Zmiany skórne występują najczęściej wzdłuż nerwów międzyżebrowych po jednej stronie tułowia.

Półpasiec manifestuje się charakterystycznymi bolesnymi pęcherzykami, które występują po jednej stronie ciała i są zlokalizowane głównie na obszarach unerwionych przez nerwy międzyżebrowe. Przed pojawieniem się zmian skórnych mogą wystąpić objawy zwiastunowe, takie jak ból, świąd skóry, mrowienie oraz inne parestezje. Ból i parestezje zazwyczaj pojawiają się kilka dni przed pojawieniem się wysypek skórnych, mogą również trwać nawet po ustąpieniu zmian skórnych. Dodatkowo, mogą wystąpić gorączka, ból głowy oraz złe samopoczucie.

Po przebytym półpaścu mogą pozostać blizny, odbarwienia lub przebarwienia na skórze. Wysypka charakteryzuje się początkowo rumieniowymi plamami, które przekształcają się w pęcherzyki wypełnione płynem, a następnie w krosty. Po pewnym czasie pęcherzyki pękają, powodując bolesne nadżerki i owrzodzenia, które pokrywają się strupami. Po 3-4 tygodniach strupy odpadają, pozostawiając ewentualne blizny. W przypadku półpaśca uogólnionego możemy zaobserwować zajęcie większej ilości dermatomów oraz trudności w odróżnieniu od ospy wietrznej.

Półpasiec jest spowodowany przez wirusa VZV, który wywołuje ospę wietrzną. Po przebyciu ospy wietrznej, wirus pozostaje w organizmie w postaci uśpionej w nerwach, co nazywane jest latencją wirusa. Później, z nieznanych przyczyn, dochodzi do reaktywacji wirusa i rozwoju półpaśca. Może to być spowodowane obniżeniem odporności komórkowej, związanej z wiekiem, chorobami współistniejącymi lub stosowaniem leków immunosupresyjnych.

Półpasiec może pojawić się u osób, które miały wcześniej ospę wietrzną i często wynika to z naturalnego zakażenia lub rzadziej ze szczepienia przeciwko ospie wietrznej. Ponieważ większość Polaków po 40. roku życia przeszła ospę wietrzną, ryzyko półpaśca dotyczy praktycznie wszystkich osób starszych.

Czynnikiem ryzyka rozwoju półpaśca jest wiek, szczególnie po 50. roku życia, a ryzyko wzrasta gwałtownie po 85. roku życia, sięgając 50%. Z wiekiem wzrasta również ryzyko wystąpienia powikłań, takich jak neuralgia popółpaścowa, dlatego chorzy na półpasiec w zaawansowanym wieku mogą wymagać hospitalizacji. Czynniki zwiększające ryzyko półpaśca obejmują wiek powyżej 65 lat, obecność nowotworów złośliwych, leczenie immunosupresyjne, stosowanie statyn, cukrzycę, zakażenie HIV i inne przyczyny osłabienia odporności.

U dzieci ryzyko półpaśca jest większe, jeśli matka miała ospę wietrzną podczas ciąży po 20. tygodniu, co może prowadzić do reaktywacji wirusa w okresie dzieciństwa.

Według najnowszych informacji z USA, około jednej trzeciej osób może doświadczyć półpaśca w ciągu swojego życia. Choroba ta może wystąpić u każdego, kto już miał ospę wietrzną, zwłaszcza u starszych osób. Większe ryzyko wystąpienia półpaśca z wiekiem. Często choroba ta pojawia się tylko raz, ale w rzadkich przypadkach może się powtórzyć, zwłaszcza przy osłabionej odporności.

Półpasiec nie jest chorobą, która jest obowiązkowo zgłaszana, dlatego dokładna liczba przypadków półpaśca w Polsce nie jest znana. Na całym świecie zachorowalność na półpasiec wynosi od 1,2 do 3,4 przypadków na 1000 osób rocznie, a u osób powyżej 65. roku życia nawet do 11,8 przypadków na 1000 osób rocznie.

W Polsce to ospa wietrzna jest najczęstszą zgłaszaną chorobą zakaźną, a rocznie notuje się około 200 tysięcy zachorowań. Ze względu na powszechność ospy wietrznej, ryzyko wystąpienia półpaśca jest wysokie, zwłaszcza u osób po 40. roku życia.

Neuralgia popółpaścowa to przewlekły ból, który lokalizuje się w obszarze wysypki półpaśca. Charakteryzuje się utrzymującym się bólem pomimo ustąpienia wysypki. Może trwać nawet kilka lat, przede wszystkim u starszych osób. Ryzyko wystąpienia neuralgii wzrasta wraz z wiekiem. Niemniej jednak, większość pacjentów doświadcza ustąpienia bólu w ciągu kilku tygodni do miesięcy.

Ciężki przebieg kliniczny półpaśca może objawiać się postacią krwotoczną lub zgorzelinową. Półpasiec oczny stanowi poważne zagrożenie dla wzroku, gdyż może prowadzić do różnych objawów, takich jak ból głowy, przekrwienie spojówek, czy zmniejszone czucie. Wczesne rozpoznanie i leczenie są kluczowe w zapobieganiu powikłaniom związanym z półpaścem.

Do innych powikłań półpaśca można zaliczyć upośledzenie słuchu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych oraz zajęcie narządów wewnętrznych. Osoby z osłabionym układem odpornościowym są bardziej narażone na rozwój powikłań po półpaścu. Może to prowadzić do zwiększonego ryzyka hospitalizacji, zwłaszcza u osób starszych.

Możliwe trwałe następstwa półpaśca obejmują zaburzenia słuchu, porażenia nerwów oraz utratę wzroku. Śmiertelność związana z półpaścem występuje głównie u osób starszych lub z zaburzeniami odpornościowymi. W Polsce rocznie zgłaszanych jest kilka zgonów związanych z półpaścem. Oszacowano, że liczba zgonów wskutek tej choroby mieści się w kilkunastu przypadkach rocznie.

Wirus odpowiadający za półpasiec, może być przenoszony z osoby chory na osoby, które dotąd nie miały kontaktu z wirusem, czyli takie, które nigdy nie chorowały na ospę wietrzną. W tych sytuacjach może dojść do wystąpienia ospy wietrznej, jednakże półpasiec nie pojawi się bezpośrednio. Półpasiec jest o wiele mniej zaraźliwy niż ospa wietrzna i ryzyko zakażenia wirusem VZV po kontakcie z chorym jest niskie. Wirus rozprzestrzenia się poprzez bezpośredni kontakt z płynem z pęcherzykami, natomiast krótkotrwały, przypadkowy kontakt jest bezpieczny. Chorzy na półpasiec są zaraźliwi dla otoczenia podczas nieprzyschniętej wysypki pęcherzykowej, ale nie przed pojawieniem się wysypki ani po zaschnięciu pęcherzyków i powstaniu strupków. Zaleca się, aby osoba chora na półpasiec zakrywała wysypkę odzieżą, co znacznie zmniejsza ryzyko zarażenia dla innych. Osoby objęte dużym ryzykiem ciężkiego przebiegu ospy wietrznej to kobiety w ciąży, wcześniaki, dzieci urodzone przed 28. tygodniem ciąży lub z masą ciała poniżej 1000 gramów, bez względu na historię matki związana z ospą wietrzną lub szczepieniem oraz pacjenci z zaburzeniami odporności, niezależnie od wieku.

W terapii wykorzystuje się leki antywirusowe, które zmniejszają intensywność i czas trwania symptomów półpaśca. Konieczne jest jak najwcześniejsze rozpoczęcie leczenia, najlepiej tuż po pojawieniu się wysypki. Nie ma dowodów na to, że terapia antywirusowa zapobiega wystąpieniu głównego powikłania - nerwobólu popółpaścowego. Objawy bólowe traktuje się objawowo.

Terapia antywirusowa zmniejsza intensywność i czas trwania symptomów półpaśca. Dostępne są różne leki antywirusowe (acyklowir, walacyklowir, famcyklowir), które mogą skrócić czas trwania choroby i zmniejszyć jej nasilenie. Warunkiem skuteczności terapii jest jej wczesne rozpoczęcie - najlepiej w pierwszych dobach po pojawieniu się wysypki. Leczenie acyklowirem trwa od 7 do 10 dni, natomiast walacyklowirem 7 dni. Nie ma jednak dowodów na to, że terapia antywirusowa zapobiega powstaniu nerwobólu popółpaścowego.

W terapii bólu stosuje się leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwbólowe (np. ibuprofen, diklofenak, ketoprofen). Jeśli ból jest silny i wymienione leki przeciwbólowe nie przynoszą skutku, lekarz może zalecić mocniejsze leki, tj. opioidy, gabapentynę, amitryptylinę, czasem również glikokortykosteroidy. Nie zaleca się stosowania miejscowych leków antywirusowych, antybiotyków ani leków przeciwbólowych w postaci pudru i papek.

Kąpiele i leki przeciwhistaminowe mogą złagodzić swędzenie towarzyszące wysypce.

Niestety, przechorowanie półpasieczu nie daje ochrony przed kolejnym atakiem choroby. Szacuje się, że ryzyko ponownego wystąpienia półpaśca w ciągu 8 lat od pierwszego epizodu wynosi od 6 do 8 procent.

Jedynym sposobem zmniejszenia ryzyka wystąpienia półpaśca i towarzyszącego mu długotrwałego zespołu bólowego, który może być następstwem półpaśca są szczepienia ochronne. Za pomocą szczepień można zapobiegać ospie wietrznej, co zmniejsza ryzyko późniejszego wystąpienia półpaśca. Istnieje też szczepionka, która służy do zapobiegania samemu półpaścowi u osób, które przebyły ospę wietrzną. W Polsce jest ona dostępna od 2023 roku.

Szczepionka Shingrix przeciwko półpaścowi jest szczepionką „nieżywą”. Szczepienie zalecane u wszystkich osób w wieku od 50 lat oraz u osób od 18. rż. z czynnikami ryzyka wystąpienia półpaśca (m.in. niedobór pierwotny lub wtórny odporności komórkowej, przewlekłe choroby serca, płuc lub wątroby, cukrzyca, zapalne choroby autoimmunizacyjne), które w przeszłości przechorowały ospę wietrzną lub otrzymały żywą szczepionkę przeciwko VZV.