Pod tym pojęciem znajdują się dwie kategorie nowotworów złośliwych: rak brzegu odbytu oraz rak kanału odbytu. Większość (około 90%) wszystkich nowotworów złośliwych rozwijających się w tej okolicy to raki płaskonabłonkowe (i ich różne warianty). Zdecydowanie rzadziej w odbycie może pojawić się rak gruczołowy (podobny do tego, który najczęściej występuje w jelicie grubym). W okolicy odbytu mogą również wystąpić inne nowotwory złośliwe, takie jak czerniak odbytu, ale są to bardzo rzadkie przypadki.

Do czynników ryzyka rozwoju raka odbytu należą:

1. zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego, czyli wirusem HPV (najczęściej chodzi o typy HPV 16 i 18)
2. zachowania seksualne zwiększające prawdopodobieństwo zakażenia HPV (analne stosunki seksualne, duża liczba partnerów seksualnych)
3. dysplazja i rak sromu, pochwy lub szyjki macicy
4. niedobory odporności (np. w przebiegu zakażenia HIV lub leczenia immunosupresyjnego u biorców przeszczepów)
5. przewlekła szczelina odbytu i nawracające ropne zakażenia okolicy odbytu
6. przebyta radioterapia obejmująca okolicę odbytu
7. podeszły wiek
8. palenie tytoniu.

Polecamy wywiad z dr. hab. n. med. Andrzejem Nowakowskim: "Ryzyko zakażenia HPV wpisane w życie każdego człowieka"

Rak okrężnicy to rzadki rodzaj nowotworu, który stanowi niewielki odsetek wszystkich nowotworów złośliwych. W ciągu roku 2019 odnotowano niewielką liczbę nowych przypadków i zgonów związanych z tą chorobą w Polsce. Statystyki pokazują, że kobiety są bardziej podatne na rozwój tej choroby.

Objawy wczesnego stadium raka odbytu są bardzo podobne do objawów innych chorób tej okolicy, takich jak pieczenie, świąd i ból w okolicy odbytu, obecność śluzu lub świeżej krwi w stolcu, wyczuwalne stwardnienie lub guzek w okolicy odbytu. Rak może również przybrać formę polipa, przypominającego guzek krwawniczy. Wraz z postępem choroby mogą pojawić się dodatkowe objawy, takie jak ból w miednicy, parcie na stolec, problemy z wypróżnianiem i niedrożność mechaniczna. Owrzodzenia mogą również pojawić się na powierzchni guza. W przypadku wystąpienia takich objawów zalecane jest pilne skonsultowanie się z lekarzem i wykonanie diagnostyki.

Czasami pierwszym objawem raka odbytu zauważonym przez pacjenta jest guz w pachwinie, ponieważ węzły chłonne pachwinowe są miejscem, w którym najczęściej pojawiają się przerzuty raka odbytu. Dlatego w przypadku wystąpienia guzów w pachwinach ważna jest kontrola okolic krocza w celu wykrycia ewentualnych zmian nowotworowych.

Należy pamiętać, że objawy raka odbytu mogą przypominać inne, niezłośliwe choroby, takie jak hemoroidy, szczelina odbytu czy ropień odbytu. Dlatego konieczne jest dokładne wykluczenie raka odbytu poprzez diagnostykę różnicową.

Objawy związane z hemoroidami są bardzo podobne do objawów raka odbytu, takich jak świąd, pieczenie, krwawienie z odbytu oraz guzek w odbycie. Na podstawie samych objawów trudno odróżnić hemoroidy od raka odbytu, dlatego istotne jest dokładne badanie lekarskie. Warto również pamiętać, że obecność hemoroidów nie wyklucza rozwoju raka odbytu.

Najpierw lekarz przeprowadzi wywiad i dokona badania pacjenta. Istotną częścią badania jest oglądanie okolicy odbytu oraz badanie manualne odbytnicy, czyli dotyk palcem w rękawicy. Na tej podstawie lekarz podejmie decyzję, czy są potrzebne dalsze badania diagnostyczne i skieruje pacjenta na anoskopię z pobraniem wycinka. Anoskopia jest procedurą endoskopową. Podczas badania lekarz wprowadza do odbytnicy anoskop o ok. 23 mm średnicy i ok. 8 cm długości. Zazwyczaj jest to bezbolesne. Anoskopia pozwala na zobaczenie kanału odbytu i końcowego odcinka odbytnicy.

Kobiety podejrzewane o raka odbytnicy mogą zostać skierowane na badanie ginekologiczne z pobraniem materiału do cytologii. Podczas badania lekarz będzie także badał pachwinowe węzły chłonne poprzez dotyk, a w przypadku ich powiększenia zleci biopsję aspiracyjną cienkoigłową.

Definitywne rozpoznanie jest ustalane na podstawie wyniku histopatologicznego (analiza pod mikroskopem) wycinka ze zmiany. Jeśli okazuje się, że jest to rak, lekarz skieruje pacjenta na dalsze badania mające na celu określenie zaawansowania choroby, takie jak:

• USG jamy brzusznej i regionalnych węzłów chłonnych (pachwinowych)
• Rezonans magnetyczny (MR) lub tomografię komputerową (TK) brzucha i miednicy z użyciem kontrastu
• RTG (lub TK) klatki piersiowej.

Terapia nowotworowa przyiotworowa perianalnym to usuwanie guza z zachowaniem marginesu zdrowej tkanki. W niektórych przypadkach, jeśli doszczętne usunięcie guza bez uszkodzenia zwłok nie jest możliwe, to stosuje się terapię radiowochemiczną. Gdy pierwotne leczenie nie było całkowite, podejmuje się próbę ponownego usunięcia guza lub, jeśli wiązałoby się to z uszkodzeniem zwłok, kwalifikuje się pacjenta do terapii radiowochemicznej.

Podstawową metodą leczenia nowotworu kanału odbytu jest radioterapia. Obszar poddawany napromienianiu obejmuje okolicę kanału odbytu oraz węzły chłonne w okolicy miedniczej i pachwinowej. Wcześniejsza radioterapia okolicy krocza (z powodu innej choroby) wyklucza możliwość ponownej terapii radiowochemicznej i wymaga zastosowania leczenia operacyjnego, polegającego na usunięciu całego odbytu i odbytnicy z utworzeniem stałej przetoki jelitowej na brzuchu. Ta sama procedura jest stosowana w przypadku nawrotu choroby po terapii radiowochemicznej lub braku skuteczności leczenia, ale decyzję o operacji podejmuje się po potwierdzeniu nawrotu badaniem histologicznym.

Jeśli guz jest nieresekcyjny, czyli nie da się go usunąć operacyjnie, to wymaga zastosowania terapii radiowochemicznej (jeśli nie było wcześniej stosowana) lub samej chemioterapii.

Rak odbytu, podobnie jak inne nowotwory złośliwe, może rozprzestrzeniać się na inne części ciała. Zazwyczaj rak najpierw tworzy przerzuty w węzłach chłonnych w okolicy pachwinowej. Leczenie polega na chirurgicznym usunięciu przerzutów.

Po zakończeniu radiochemioterapii przerzuty w węzłach chłonnych mogą być jedną z form nawrotu choroby. W przypadku nawrotu ograniczonego tylko do węzłów chłonnych zaleca się ich usunięcie.

W przypadku wystąpienia licznych przerzutów odległych, na przykład do płuc, wątroby, stosuje się chemioterapię.

Rokowanie uzależnione jest od zaawansowania klinicznego choroby w momencie jej wykrycia. Im wcześniej choroba zostanie zdiagnozowana i rozpocznie się leczenie, tym większe są szanse na pełne wyleczenie. W przypadku raka płaskonabłonkowego odbytu, gdy choroba jest w I i II stopniu zaawansowania (bez przerzutów), odsetek pacjentów przeżywających 5 lat wynosi około 82%. W przypadku zaawansowania III stopnia, gdy rak daje przerzuty do węzłów chłonnych, około 66% pacjentów przeżywa 5 lat. W zaawansowaniu IV stopnia, gdy rak dał już przerzuty do węzłów chłonnych i do narządów odległych, takich jak wątroba czy płuca, 5 lat po diagnozie przeżywa około 34% pacjentów.

Po zakończeniu terapii zaleca się regularne wizyty kontrolne, co 3 miesiące przez pierwsze 2 lata, a następnie co 6 miesięcy przez co najmniej 5 lat. Podczas wizyt należy wykonać badanie per rectum, ewentualnie anoskopię oraz palpacyjne badanie dotykowe i USG regionalnych węzłów chłonnych.

Rocznie zaleca się przeprowadzenie tomografii komputerowej klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy przez pierwsze 3 lata, a także badanie cytologiczne u kobiet.

Warto zaznaczyć, że po standardowym leczeniu z użyciem radiochemioterapii, guz zmniejsza się powoli, dlatego nie należy pochopnie wnioskować, że terapia jest nieskuteczna lub że doszło do nawrotu. W przypadku jakichkolwiek wątpliwości konieczne jest skonsultowanie się z lekarzem prowadzącym.