Atak mózgu to sytuacja, gdy przepływ krwi do części mózgu jest zatrzymany, co prowadzi do obumarcia tkanki mózgowej. Istnieją dwa główne rodzaje ataku: niedokrwienny i krwotoczny.

Atak niedokrwienny to sytuacja, w której tętnica zaopatrująca określoną część mózgu w krew staje się niedrożna, co powoduje brak dostatecznego przepływu krwi. Najczęstszą przyczyną jest miażdżyca, która stopniowo zwęża tętnicę, aż do całkowitego jej zablokowania i powstania zakrzepu. Inna przyczyna niedokrwienia może być związana z zatorem, czyli zablokowaniem naczynia przez skrzeplinę.

Atak krwotoczny występuje, gdy ściana tętnicy mózgowej pęka, co powoduje wylew krwi poza naczynie. Ten rodzaj ataku może prowadzić do zniszczenia tkanki mózgowej i wzrostu ciśnienia wewnątrz czaszki, co zaburza funkcjonowanie całego mózgu.

Ataki krwotoczne mają różne podtypy, takie jak krwotoki śródmózgowe i krwotoki podpajęczynówkowe, z których każdy ma swoje własne przyczyny i skutki. Leczenie udarów krwotocznych jest często bardziej ograniczone niż w przypadku udarów niedokrwiennych.

Corocznie, w krajach rozwiniętych, 2 na 1000 osób w ogólnej populacji doświadczają udaru mózgu, podczas gdy po 65 roku życia jest to aż 10 na 1000 osób. Starsi ludzie najczęściej doznają udaru niedokrwiennego, natomiast udar krwotoczny może wystąpić u młodych osób, jeśli wynika to z wad budowy ściany tętnic.

Objawy udaru zależą od obszaru uszkodzenia mózgu. Jeśli tętnica doprowadzająca krew zostanie zablokowana, mogą pojawić się poważne konsekwencje, zwłaszcza gdy dotknie to istotne struktury, takie jak ośrodki odpowiedzialne za krążenie krwi czy oddychanie.

Najczęstsze symptomy udaru to:

• opadnięcie kącika ust po jednej stronie twarzy;
• trudności z poruszaniem kończyną na jednej stronie ciała, często towarzyszące uczucie drętwienia lub drętwienie połowy ciała;
• problemy ze wzrokiem, w tym podwójne widzenie, ograniczenie pola widzenia lub całkowita utrata widzenia w jednym oku;
• trudności w mówieniu i połykaniu;
• nagłe zaburzenia równowagi i koordynacji ruchowej;
• silny ból głowy, zwłaszcza w przypadku krwotoku podpajęczynówkowego;
• utrata przytomności lub stan letargiczny.

Objawy mogą się zaostrzać lub ustępować w ciągu kilku godzin. Jeśli symptomy ustąpią przed 24 godzinami, może to być objaw przemijającego niedokrwienia mózgu.

Każde wystąpienie udaru mózgu, nawet z łagodnymi objawami, stanowi zagrożenie życia i wymaga natychmiastowej interwencji medycznej, najlepiej na specjalistycznym oddziale udarowym. Nawet przejściowy napad niedokrwienia mózgu (nawet krótkotrwały) często poprzedza udar mózgu o kilka godzin lub dni. Komórki mózgowe są bardzo wrażliwe na brak tlenu i zaczynają obumierać zaledwie po 4 minutach od wystąpienia udaru. Wiele osób kwalifikuje się do leczenia, które może odwrócić lub istotnie ograniczyć skutki udaru, o ile zostanie ono zastosowane w ciągu 3 godzin od wystąpienia objawów. Dlatego każda sekunda się liczy, dlatego ważne jest niezwłoczne wezwanie pogotowia ratunkowego w przypadku podejrzenia udaru mózgu u siebie lub innej osoby.

Szybkie dotarcie do szpitala może uratować życie lub zapobiec poważnemu kalectwu. Nie należy czekać na ustąpienie objawów, próbować skontaktować się z lekarzem rodzinym, zażywać jakichkolwiek leków, samemu udawać się do szpitala czy czekać na zawiezienie przez kogoś innego.

Lekarz identyfikuje udar mózgu na podstawie objawów pacjenta oraz wyników badań obrazowych, takich jak tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny głowy. Natychmiastowe przeprowadzenie tomografii komputerowej pozwala na rozróżnienie udaru niedokrwiennego od krwotocznego oraz diagnozę ewentualnego obrzęku mózgu lub innych zmian wymagających specjalnego leczenia. W początkowej fazie udaru często nie jest jeszcze widoczny pełen obszar uszkodzenia mózgu, co może być określone dopiero po kilku dniach lub tygodniach poprzez powtórne badania. Dokładniejszą ocenę obszaru udaru zapewnia rezonans magnetyczny.

Dodatkowo przeprowadza się inne badania, takie jak ultrasonografia tętnic szyjnych, echokardiografia, arteriografia tętnic mózgowych oraz badania krwi, aby ustalić przyczynę udaru mózgu.

Początkowe zabiegi mają na celu ochronę podstawowych funkcji organizmu. Może to obejmować podanie kroplówki, dostarczanie tlenu przez maskę lub podłączenie respiratora. Jeśli udar wystąpił niedawno, istnieje możliwość zastosowania leku rozpuszczającego zakrzep, ale leczenie to wiąże się z ryzykiem krwawienia. Początek udaru określa się jako ostatni moment, kiedy pacjent był zdrowy, co może być trudne do ustalenia, jeśli do udaru doszło w nocy.

Leczenie farmakologiczne obejmuje leki przeciwzakrzepowe i przeciwpłytkowe. W przypadku udaru krwotocznego konieczne może być chirurgiczne usunięcie krwi z mózgu. Leczenie rehabilitacyjne odgrywa kluczową rolę w procesie powrotu do zdrowia po udarze, a specjaliści pomagają pacjentom w przystosowaniu się do życia codziennego. Szkolenie logopedyczne może być korzystne dla osób z trudnościami w mówieniu po udarze.

Program rehabilitacji neurologicznej może obejmować terapię zajęciową, naukę codziennego funkcjonowania i wsparcie psychoterapeutyczne.

Osoba chora na udar niedokrwienny, która otrzymała leczenie alteplazą we właściwym czasie, ma dużą szansę na całkowite odzyskanie funkcji neurologicznych. U większości pacjentów, którzy mieli udar mózgu, zaburzenia neurologiczne mogą częściowo ustąpić z czasem, ale z reguły nie znikają całkowicie. Komórki mózgu, które zostały uszkodzone, nie mogą się już zregenerować, ale nie wszystkie komórki dotknięte niedotlenieniem ulegają trwałemu uszkodzeniu. Niektóre z tych komórek mają zdolność do regeneracji po początkowym szoku, jakim jest udar. Ponadto, dzięki plastyczności mózgu, niektóre komórki mogą przejmować funkcje zmarłych komórek. Im młodszy pacjent, tym większa plastyczność mózgu. Skuteczna rehabilitacja dostosowana do indywidualnych potrzeb chorego jest kluczowa w procesie powrotu do sprawności.

Mimo najlepszej opieki medycznej około 1/3 pacjentów umiera po udarze (1/2 w przypadku udarów krwotocznych), co czyni udar mózgu trzecią najczęstszą przyczyną zgonów, po nowotworach i chorobach serca. Wielu pacjentów pozostaje z ciężkimi zaburzeniami funkcji do końca życia, często mając ograniczony kontakt z otoczeniem i wymagając stałej opieki innych osób. Najbardziej dotkliwie dotyka to pacjentów, u których stan był bardzo ciężki od samego początku udaru (np. w wyniku zamknięcia dużej tętnicy kierującej krew do znacznej części mózgu).

Po zakończeniu leczenia w szpitalu kontynuuje się odpowiednią rehabilitację. Opiekę w domu nad pacjentem po udarze mózgu omówiono w artykule dotyczącym opieki domowej.

Ponadto lekarz będzie dążył do wyeliminowania przyczyny udaru, aby zapobiec kolejnym przypadkom w przyszłości. Konieczne jest skuteczne leczenie chorób zwiększających ryzyko udaru mózgu, takich jak nadciśnienie, cukrzyca, hipercholesterolemia. Obejmuje to przyjmowanie leków, odpowiednią dietę, aktywność fizyczną i rzucenie palenia.

Jeśli nie usunięto przyczyny powstawania skrzepów w sercu, co zwiększa ryzyko zatorów mózgowych, chory powinien przez resztę życia brać leki przeciwkrzepliwe.

W przypadku zwężenia tętnicy szyjnej, lekarz może zalecić poszerzenie za pomocą cewnika i wszczepienie stentu w celu utrzymania prawidłowego przepływu krwi. Czasami wykonuje się także endarterektomię szyjną w celu udrożnienia tętnicy.

Każdy pacjent po udarze lub przemijającym niedokrwieniu mózgu, który nie potrzebuje leków przeciwkrzepliwych, powinien zażywać lek hamujący czynność płytek krwi, takie jak aspiryna, klopidogrel lub tiklopidyna (wybór leku zależy od lekarza).

Zapobieganie udarom mózgu u osób zdrowych (czyli profilaktyka pierwotna) polega na unikaniu chorób, które zwiększają ryzyko udaru, takich jak nadciśnienie tętnicze, cukrzyca oraz miażdżyca.

Ważne jest również wczesne wykrywanie tych chorób i skuteczne ich leczenie.