Termin witamina A odnosi się do retinolu (znany również jako all-trans retinol) oraz jego pochodnych, takich jak retinal, kwas retinolowy oraz estry retinylu (palmitynian, propionian oraz octan).

Ponadto, niektóre karotenoidy także wykazują aktywność biologiczną witaminy A, takie jak β-karoten, α-karoten i β-kryptoksantyna.

β-karoten jest uważany za najpotężniejszy prekursor witaminy A. Po spożyciu z pożywieniem, zostaje przekształcony w jelicie cienkim do retinalu, a następnie redukowany do retinolu.

Witamina A ma kluczową rolę w poprawnym funkcjonowaniu procesu widzenia. Jest niezbędna do produkcji białka fotoreceptorowego (rodopsyny) znajdującego się w komórkach pręcikowych siatkówki oka.

Ponadto, witamina A wspiera podziały i różnicowanie komórek, w tym komórek rozrodczych, zapewniając im prawidłową strukturę i funkcję. Udział witaminy A jest również kluczowy w dojrzewaniu i różnicowaniu komórek układu immunologicznego, takich jak limfocyty, monocyty i neutrofile.

β-karoten, prekursor witaminy A, posiada właściwości antyoksydacyjne. Działanie to polega na ochronie komórek i tkanek przed szkodliwym wpływem nadmiaru wolnych rodników tlenowych. Nadmiar tych substancji może zakłócić funkcje obronne organizmu, co może prowadzić do stresu oksydacyjnego, często związanego z ryzykiem chorób cywilizacyjnych, takich jak miażdżyca, cukrzyca, nowotwory oraz choroby neurodegeneracyjne, np. choroba Parkinsona i choroba Alzheimera.

Witamina A jest również kluczowa dla zdrowia skóry, kontrolując proces odnowy komórek skóry.

Witamina A w postaci beta-karotenu występuje w żywności pochodzenia roślinnego.

Jej bogatym źródłem są warzywa i owoce (przedstawiono w tabeli poniżej). Niewielkie ilości beta-karotenu znajdują się także w mleku i jego przetworach, jajach oraz maśle.

Z kolei retinol i jego pochodne występują w produktach pochodzenia zwierzęcego. Wymienia się tu przede wszystkim:

• podroby (szczególnie wątrobę)
• jaja
• sery podpuszczkowe dojrzewające
• masło
• niektóre ryby morskie.

Zapotrzebowanie na witaminę A jest różne i zależy od wieku, płci oraz stanu fizjologicznego. Kobiety w ciąży oraz kobiety karmiące mają zwiększone zapotrzebowanie na tę witaminę.

Wartości aktualnych norm dotyczących spożycia witaminy A w Polsce wynoszą:

• dla dorosłych mężczyzn 900 mikrogramów równoważnika retinolu na osobę na dobę
• dla dorosłych kobiet 700 mikrogramów równoważnika retinolu na osobę na dobę.

Niedobory witaminy A są rzadko obserwowane w krajach rozwiniętych. Problem ten może dotyczyć jednak wcześniaków oraz osób z zaburzoną pracą trzustki oraz chorych na mukowiscydozę.

W krajach rozwijających się niedobory tej witaminy są powszechne z powodu utrudnionego dostępu do żywności zawierającej witaminę A oraz do roślinnych źródeł β-karotenu.

Niedobory witaminy A mogą prowadzić do zaburzeń w procesie widzenia, co może prowadzić do tzw. ślepoty zmierzchowej. Częstym objawem niedoboru tej witaminy jest także zespół suchego oka (kseroftalmia).

Objawami niedoboru witaminy A mogą być nadmierne rogowacenie i łuszczenie naskórka, obniżona odporność na infekcje oraz zahamowanie wzrostu i rozwoju młodych organizmów.

Nadmiar witaminy A często wynika z nadmiernego spożycia retinolu i jego pochodnych w postaci suplementów lub leków. W takiej sytuacji może ona wywołać toksyczne i teratogenne działanie na organizm.

Symptomy hiperwitaminozy A obejmują:

• powiększenie wątroby
• nadmierną pobudliwość
• osłabienie
• bóle głowy
• zmiany skórne
• zmiany w strukturze kości (obniżenie gęstości mineralnej kości, prowadzące do zwiększonego ryzyka złamań osteoporotycznych).

W przypadku karotenoidów, częstym objawem nadmiernego spożycia długotrwałego β-karotenu jest żółtopomarańczowe zabarwienie skóry (tzw. karotenodermia), które zwykle ustępuje po zaprzestaniu nadmiernego spożycia β-karotenu.

Badanie CARET (Beta-Carotene and Retinol Efficacy Trial) wykazało, że u palaczy stosujących przez 4 lata suplementację β-karotenem, wzrosła zachorowalność na raka płuc o około 28%, a całkowita śmiertelność wzrosła o 17%.

Potwierdzono, że stosowanie suplementów diety przez zdrowych, dobrze odżywionych osób nie poprawia funkcjonowania organizmu, a w niektórych przypadkach może być nawet szkodliwe.

Retinoidy są wykorzystywane w pielęgnacji skóry dojrzałej, suchej oraz w leczeniu łuszczycy, rogowej skóry i trądziku.

Te witaminy redukują przebarwienia, pobudzają fibroblasty i zwiększają produkcję kolagenu, jednocześnie usuwając uszkodzone włókna elastynowe.

Oddziałują również na poprawę struktury warstwy rogowej, co prowadzi do wzmocnienia ochronnej funkcji skóry.

Przy stosowaniu preparatów zawierających retinoidy (bezpośrednio na skórę) należy być ostrożnym z powodu możliwych działań niepożądanych, takich jak zaczerwienienie, podrażnienie, świąd, suchość skóry oraz nadwrażliwość na promieniowanie słoneczne.