Chroniczne zapalenie stawów (CZS, gościec, dawniej znane jako gościec przewlekle postępujący) jest długotrwałą chorobą zapalną atakującą stawy oraz różne organy. Charakteryzuje się bólem, sztywnością i obrzękiem stawów dłoni i stóp, jednak zapalenie może także obejmować inne stawy. Nieleczona choroba często prowadzi do zniszczenia stawów, znacznego upośledzenia funkcji oraz uszkodzenia wielu narządów, co może skutkować przedwczesnym zgonem. Wczesne stosowanie skutecznego leczenia może zatrzymać postęp choroby, zapobiec powikłaniom i umożliwić normalne życie.

Istota choroby polega na procesie zapalnym wewnątrz stawu. Niewiadomy czynnik stymuluje błonę maziową stawu do reakcji zapalnej, co prowadzi do jej powiększenia i niszczenia przylegających struktur stawu. Objawami są początkowo ból i obrzęk, a później nieodwracalne uszkodzenia i utrata ruchomości stawu. Uszkodzenie chrząstki i innych struktur stawu przez proces zapalny sprzyja powstawaniu zmian zwyrodnieniowych.

Przyczyny reumatoidalnego zapalenia stawów nie są w pełni poznane. Najprawdopodobniej do rozwoju choroby przyczynia się wiele czynników, w tym obciążenie genetyczne, defekt układu odpornościowego, płeć, zakażenia, palenie papierosów i stres. Kobiety chorują częściej niż mężczyźni, a czynniki genetyczne mogą zwiększać ryzyko zachorowania u dzieci osób chorych na RZS.

W krajach rozwiniętych, około 1 na 100 osób cierpi na reumatoidalne zapalenie stawów, priorytetowo więcej kobiet niż mężczyzn. Choroba zazwyczaj pojawia się między 30. a 50. rokiem życia u kobiet (chociaż może wystąpić wcześniej lub później), podczas gdy u mężczyzn częstość występowania wzrasta wraz z wiekiem.

W przypadku większości pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów, choroba rozwija się stopniowo i podstępnie. Często minie kilka tygodni lub nawet miesięcy, zanim objawy staną się na tyle dokuczliwe, że zdecydują się oni szukać pomocy lekarskiej. Istnieją jednak sytuacje, w których choroba rozwija się nagłym tempem, nawet w ciągu kilku dni. Na początku mogą pojawić się objawy ogólne, przypominające symptomy grypy, takie jak osłabienie, podgorączkowy stan, ból mięśni, utrata apetytu i spadek masy ciała. Te objawy mogą poprzedzać objawy związane ze stawami lub towarzyszyć im. W trakcie rozwoju choroby mogą również pojawić się symptomy dotyczące innych narządów.

Charakterystyczne objawy Reumatoidalnego Zapalenia Stawów (RZS) obejmują atakowanie tych samych stawów po obu stronach ciała. Na początku zazwyczaj dotyczą one małych stawów rąk i stóp, by później objąć wiele innych stawów wraz z postępem choroby. Choroba może również rozpocząć się nietypowo, atakując jeden duży staw (np. kolano lub bark) lub przechodząc pomiędzy wieloma stawami. Objawy zapalenia stawów obejmują:

• ból i sztywność - szczególnie dokuczliwe po dłuższym okresie bezruchu, gdy dochodzi do gromadzenia się płynu zapalnego i obrzęku tkanek; charakterystyczna jest również poranna sztywność, która w przypadku RZS może trwać ponad godzinę;
• obrzęk - wynikający z rozprzestrzeniania się błony maziowej i tworzenia łuszczki, towarzyszy mu czasem wysięk spowodowany nadmierną produkcją płynu maziowego o charakterze zapalnym;
• tkliwość stawu na ucisk - wykazują ją np. przy podawaniu ręki choremu cierpiącemu na RZS;
• ograniczenie ruchomości stawu - zajęty staw traci zdolność do pełnego zakresu ruchów, a w przypadku uszkodzenia struktur stawu w wyniku zapalenia i zmian zwyrodnieniowych, funkcja stawu może ulec nieodwracalnemu pogorszeniu;
• deformacja stawów - efekt długotrwałego przebiegu choroby.

Reumatoidalne zapalenie stawów stanowi chorobę o charakterze systemowym, która może dotyczyć nie tylko stawów, ale także różnych narządów, szczególnie w przypadku długotrwałego ciężkiego przebiegu. Oprócz częstych zmian łagodnych, takich jak guzki reumatoidalne czy objawy zespołu suchości, mogą pojawić się również rzadsze, poważne powikłania, które mogą prowadzić nawet do przedwczesnej śmierci, takie jak np. udar mózgu czy zawał serca.

• Guzki reumatoidalne - niewysokie guzki podskórne, zazwyczaj pojawiające się na łokciach, stawach rąk i innych miejscach podatnych na ucisk, mogą również tworzyć się w narządach wewnętrznych;
• Miażdżyca - jej przyspieszony rozwój związany jest z aktywacją procesów zapalnych; powikłania miażdżycy stanowią główną przyczynę przedwczesnej śmierci u osób z RZS, zwiększając znacząco ryzyko wystąpienia zawału serca, niewydolności serca, nagłego zgonu sercowego czy udaru mózgu;
• Serce - RZS może prowadzić do choroby niedokrwiennej serca, zawału oraz zapalenia osierdzia, kardiomiopatii i uszkodzenia zastawek serca, objawiających się bólem w klatce piersiowej, dusznością i ograniczeniem tolerancji wysiłku;
• Naczynia - zapalenie naczyń, choć rzadkie, stanowi istotne powikłanie RZS, prowadzące do niedokrwienia różnych narządów wewnętrznych, a także do owrzodzeń skóry i opuszek palców;
• Płuca - RZS zwiększa ryzyko wystąpienia m.in. zapalenia opłucnej czy śródmiąższowego zapalenia płuc, objawiającego się suchym kaszlem, dusznością i bólem w klatce piersiowej;
• Osteoporoza - zarówno sama choroba, jak i stosowane w jej leczeniu glikokortykosteroidy, przyspieszają rozwój osteoporozy; kluczowe jest jak najwcześniejsze podjęcie leczenia zmniejszającego ryzyko złamań kości;
• Oczy - częstym objawem związanych z RZS jest zespół suchości wywołany zapaleniem spojówek, charakteryzujący się uczuciem ciała obcego pod powiekami; sporadycznie jednak mogą wystąpić powikłania związane z innymi strukturami oka i zaburzeniami widzenia;
• Nerwy - częstym powikłaniem RZS jest zespół cieśni nadgarstka, związany z uciskiem nerwu pośrodkowego w nadgarstku; rzadkim, lecz groźnym powikłaniem jest ucisk rdzenia kręgowego, które prowadzi do bólu głowy, zaburzeń czucia i osłabienia kończyn, wymagającego pilnego kontaktu z lekarzem;
• Nerki - zarówno sama choroba, jak i przyjmowane leki mogą prowadzić do uszkodzenia nerek, dlatego ważne jest regularne monitorowanie funkcji nerek;
• Zaburzenia hematologiczne - w długotrwałym przebiegu choroby często pojawia się niedokrwistość oraz nieprawidłowa liczba białych krwinek; zwiększa się także ryzyko wystąpienia zakażeń oraz chłoniaków.

Jeśli pojawi się ból i opuchlizna stawów, należy natychmiast skonsultować się z lekarzem. Osoby podejrzewające RZS powinny być pod stałą opieką reumatologa. Szybkie rozpoznanie jest kluczowe dla skutecznego leczenia, a wcześnie rozpoczęta terapia może nawet spowodować, że choroba wycofa się na stałe. W przebiegu RZS mogą pojawić się powikłania, wymagające natychmiastowej interwencji lekarskiej. Najczęściej można im zapobiec i skutecznie leczyć. Dowiedz się o objawach wskazujących na pojawienie się powikłań związanych z RZS.

Pilnie skontaktuj się ze swoim lekarzem, jeśli wystąpi u Ciebie:

- zaostrzenie choroby (nasilenie bólu, sztywności i obrzęku stawów, stany podgorączkowe, osłabienie, zmniejszenie masy ciała) – wymaga intensywniejszego leczenia, aby jak najszybciej stłumić aktywność choroby i różnicować z innymi stanami dającymi podobne objawy

- jakiekolwiek objawy zakażenia - miałeś(-aś) wykonaną niedawno punkcję stawu, po której wystąpiło znaczne nasilenie bólu, obrzęk i wzmożone ocieplenie stawu lub gorączka - kaszel, duszność, ból w klatce piersiowej, zmniejszona tolerancja wysiłku

- objawy neurologiczne - ból brzucha, ciemno zabarwiony stolec (lub z domieszką krwi)

Należy również poinformować lekarza o planowanej ciąży, ponieważ większość leków może szkodzić płodowi. RZS nie jest przeciwwskazaniem do zajścia w ciążę, ale leczenie należy dostosować we właściwym czasie.

Lekarz diagnozuje reumatoidalne zapalenie stawów na podstawie charakterystycznych objawów oraz wyników badań laboratoryjnych i obrazowych. Nowe kryteria klasyfikacyjne RZS (ACR/EULAR) z 2010 roku umożliwiają rozpoznanie choroby na wczesnym etapie i rozpoczęcie leczenia zanim stawy ulegną trwałym uszkodzeniom. Poprzednie kryteria RZS z 1987 roku mogły być spełnione dopiero w zaawansowanej fazie choroby, po dłuższej obserwacji.

Badania laboratoryjne pomagają w diagnozowaniu RZS, prognozowaniu przebiegu choroby oraz monitorowaniu jej postępu. Czynnik reumatoidalny (RF) występuje u 70-80% chorych, jednak może być obecny także u osób zdrowych i w innych chorobach reumatycznych. Przeciwciała przeciwko cyklicznemu cytrulinowanemu peptydowi (Anty-CCP/ACPA) są bardziej swoiste dla RZS i mogą pojawić się przed wystąpieniem objawów choroby, nawet u osób z seronegatywną postacią RZS. Wskaźniki zapalne takie jak OB, CRP oraz zmiany w morfologii krwi służą do oceny aktywności choroby.

Ponadto, lekarz może zlecić inne badania krwi, moczu lub płynu stawowego w celu wykluczenia innych chorób stawów oraz oceny funkcjonowania różnych narządów wewnętrznych, takich jak nerki i wątroba.

W przypadku podejrzenia RZS, przeprowadza się zdjęcia radiologiczne (RTG) rąk i stóp, a także ewentualnie innych dotkniętych stawów. Charakterystyczne zmiany radiologiczne w RZS obejmują obrzęk tkanek miękkich, zmniejszenie gęstości kości w okolicy stawów, obecność nadżerek kostnych, zwężenie szpar stawowych oraz zniekształcenia stawów w zaawansowanej fazie choroby.

Na wczesnym etapie choroby pomocne mogą okazać się badania rezonansu magnetycznego oraz ultrasonografii, które mogą wykryć zmiany zapalne wcześniej niż badania RTG. W niektórych sytuacjach, jak ocena kręgosłupa szyjnego, użyteczna może być tomografia komputerowa.

Metody terapeutyczne stosowane w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów uległy znaczącym zmianom z uwagi na wprowadzenie nowych skutecznych leków. Aktualnie priorytetem jest szybkie zastosowanie leków modyfikujących przebieg choroby, co pozwala osiągnąć remisję lub zmniejszyć aktywność choroby. Ważne jest więc jak najszybsze skonsultowanie się z lekarzem w przypadku pojawienia się objawów zapalenia stawów. Skuteczne leczenie RZS zapewnia ustąpienie objawów choroby, poprawę jakości życia oraz zachowanie sprawności. Włączenie rehabilitacji we wczesnym stadium choroby oraz, w niektórych przypadkach, interwencji chirurgicznej stanowią ważny element terapii. Decyzje dotyczące leczenia farmakologicznego podejmuje reumatolog, uwzględniając stopień ciężkości choroby, wskaźniki aktywności oraz przeciwwskazania do stosowania niektórych leków. Leki modyfikujące przebieg choroby odgrywają kluczową rolę w leczeniu RZS, hamując niszczenie stawów i umożliwiając zachowanie ich sprawności. W terapii często stosowane są metotreksat, leflunomid, sulfasalazyna oraz chlorochina/hydroksychlorochina.

Leki biologiczne, pozyskiwane za pomocą technik genetycznych, również znajdują zastosowanie w leczeniu RZS. Ważne jest także uwzględnienie leczenia niefarmakologicznego, takiego jak wsparcie psychiczne, odpoczynek, ćwiczenia fizyczne oraz fizjoterapia. Zaleca się unikanie nadwagi, zaprzestanie palenia oraz dostarczanie organizmowi odpowiednich składników odżywczych. Etapem leczenia miejscowego jest wykonanie różnych procedur, takich jak punkcja stawu, zabiegi usunięcia zmienionej błony maziowej, artrodeza czy endoprotezowanie. Dobre efekty terapii można osiągnąć jedynie poprzez kompleksowe podejście do leczenia RZS.

Obecnie uzdrowienie RZS, czyli ustąpienie objawów choroby bez konieczności przyjmowania leków, jest rzadkie. Po zaprzestaniu terapii lekami, zazwyczaj choroba wraca. Dostępne metody leczenia coraz częściej pozwalają na osiągnięcie remisji choroby i normalne funkcjonowanie. Niestety u części pacjentów (ok. 10–20%) mimo leczenia choroba może się nasilać. Remisja jest często widoczna u kobiet w ciąży, jednak po porodzie choroba zwykle odżywa w ciągu 3 miesięcy.

RZS nadal wiąże się z częstym ograniczeniem aktywności fizycznej – szacuje się, że po 5 latach około połowa chorych traci zdolność do pracy, a po 10 latach prawie wszyscy. Chorzy z RZS żyją krócej niż przeciętna populacja, głównie z powodu powikłań miażdżycy. Dzięki coraz wcześniejszemu wykrywaniu RZS i skuteczniejszemu leczeniu, tego rodzaju statystyki mogą poprawić się w przyszłości.

RZS to schorzenie, które wymaga ciągłej kontroli reumatologicznej. Na początkowym etapie choroby oraz podczas jej zaostrzeń konieczne są regularne wizyty u lekarza (średnio co 1–3 miesiące), aby dostosować odpowiednie dawki leków i osiągnąć remisję schorzenia. W okresie stabilnym wizyty mogą być rzadsze (zazwyczaj co pół roku).

Aktywność i postęp choroby ocenia się na podstawie nasilenia objawów klinicznych (ilość zajętych stawów, stopień bólu, skale oceniające jakość życia) oraz wyników badań laboratoryjnych (OB, CRP, morfologia krwi) i obrazowych (RTG rąk i stóp). Istotne jest także monitorowanie działań niepożądanych leków, takie jak ocena funkcji nerek, wątroby i szpiku kostnego, oraz regularne badania w kierunku chorób współistniejących (USG jamy brzusznej, RTG klatki piersiowej, mammografia, kontrola ginekologiczna). Z uwagi na przyspieszony rozwój miażdżycy niezbędna jest ocena ryzyka sercowo-naczyniowego, a w razie potrzeby odpowiednia profilaktyka i leczenie.

Należy także pamiętać o wczesnym leczeniu osteoporozy w celu zmniejszenia ryzyka złamań kości. Poza wizytami u reumatologa pacjent powinien brać udział w specjalistycznych zajęciach rehabilitacyjnych oraz wykonywać zalecone ćwiczenia w domu.

Niestety, obecnie nie ma sposobu na zapobieżenie RZS, jednak wczesne wykrycie i leczenie choroby mogą pozwolić na długotrwałą remisję.