Półpasiec to reaktywacja zakażenia wirusowego wywołanego przez ten sam wirus co ospę wietrzną.

Choroba może wystąpić u osób, które przebyły w przeszłości ospę wietrzną. Półpasiec jest zaraźliwy, a objawem są zmiany skórne wzdłuż nerwów międzyżebrowych, po jednej stronie tułowia.

Półpasiec objawia się po jednej stronie ciała bolesnymi pęcherzykami umiejscowionymi na obszarach skóry unerwionych przez jeden korzeń rdzeniowy, zwanych dermatomami. Zmiany skórne zazwyczaj nie przekraczają linii środkowej ciała, a najczęstszą lokalizacją półpaśca są nerwy międzyżebrowe, stąd nazwa choroby "półpasiec". Przed pojawieniem się zmian skórnych mogą wystąpić objawy zwiastunowe, takie jak ból w obrębie jednego dermatomu, świąd skóry, uczucie mrowienia czy parestezje.

Ból i parestezje pojawiają się zwykle 3-4 dni przed wykwitami skórnymi i mogą utrzymywać się nawet po ustąpieniu zmian skórnych. Dodatkowo, mogą wystąpić gorączka, ból głowy i złe samopoczucie. Półpasiec cechuje się wysypką jednostronną, zajmującą obszar jednego dermatomu lub sąsiednich dermatomów, unerwionych przez jeden korzeń rdzeniowy.

Na początku wysypka jest rumieniowo-plamista, następnie pojawiają się grudki, z których powstają pęcherzyki wypełnione płynem surowiczym lub mętnym. Kolejno pojawiają się krosty, a po pęknięciu pęcherzyków nadżerki i owrzodzenia, pokrywające się strupami. Nowe wykwity mogą pojawiać się przez około 7 dni, a po 3-4 tygodniach strupy odpadają, pozostawiając blizny, odbarwienia lub przebarwienia. Wysypce towarzyszą świąd, ból i mogą występować objawy ogólne, takie jak gorączka, ból głowy czy zmęczenie.

Półpasiec jest spowodowany przez wirusa VZV, który wywołuje ospę wietrzną. Po przebyciu ospy wietrznej, wirus pozostaje uśpiony w organizmie, a latencja wirusa występuje w grzbietowych zwojach nerwowych. Następnie, z nieznanych przyczyn, wirus może się aktywować po wielu latach, co prowadzi do półpaśca. Spadek odporności może być wynikiem starzenia się, chorób towarzyszących lub stosowania leków immunosupresyjnych.

Półpasiec może wystąpić u osób, które wcześniej miały ospy wietrznej, najczęściej po przebyciu tej choroby lub rzadziej po szczepieniu przeciwko ospie wietrznej. Ze względu na fakt, że większość Polaków po 40. roku życia przeszła ospę wietrzną, ryzyko półpaśca dotyczy praktycznie wszystkich osób starszych.

Ryzyko półpaśca zwiększa się wraz z wiekiem, szczególnie po 50. roku życia. Osoby powyżej 85. roku życia mają 50% ryzyko zachorowania na półpasiec. Wraz z wiekiem wzrasta także ryzyko powikłań, takich jak neuralgia popółpaścowa. Dlatego osoby starsze mogą wymagać hospitalizacji w celu leczenia powikłań choroby, w tym neuralgii.

Czynniki ryzyka półpaśca:

• wiek powyżej 65 lat, zwłaszcza osoby w podeszłym wieku
• występowanie nowotworów złośliwych
• leczenie immunosupresyjne (np. kortykosteroidy, leki po przeszczepieniu narządów)
• stosowanie statyn
• cukrzyca
• zakażenie HIV oraz inne czynniki osłabiające odporność komórkową.

U dzieci ryzyko półpaśca jest większe, gdy matka przeszła ospę wietrzną w ciąży (po 20. tygodniu). W takich przypadkach nie występuje ospa wrodzona, ale wirus może być reaktywowany już u dziecka.

Według najnowszych danych z USA, około jednej trzeciej osób może rozwinąć półpasiec w ciągu swojego życia. Choroba może wystąpić u każdego, kto miał ospę wietrzną, ale ryzyko wzrasta wraz z wiekiem. Półpasiec najczęściej dotyka ludzi dorosłych, zwłaszcza po 60. roku życia. Zazwyczaj występuje jeden epizod półpaśca w życiu, choć w rzadkich przypadkach może być więcej niż jeden.

Półpasiec nie jest obowiązkowo zgłaszany, więc dokładna liczba przypadków w Polsce nie jest znana. Na świecie występuje średnio od 1,2 do 3,4 przypadków półpaśca na 1000 osób rocznie, a u osób powyżej 65. roku życia aż do 3,9–11,8 przypadków na 1000 osób. W USA, rocznie notuje się około miliona przypadków półpaśca. Osoby starsze i te z obniżoną odpornością są bardziej narażone na hospitalizację z powodu półpaśca.

Ospa wietrzna jest najczęstszą chorobą zakaźną w Polsce, rocznie notuje się około 200 tysięcy zachorowań. Praktycznie cała populacja ma szansę zachorować na ospę wietrzną w ciągu życia, co oznacza, że w Polsce kilkanaście milionów osób jest narażonych na półpasiec.

Neuralgia popółpaścowa to częste powikłanie półpaśca, objawiające się przewlekłym bólem w miejscu wysypki. Ból ten może utrzymywać się nawet przez kilka lat, szczególnie u osób starszych. Rzadziej występuje u młodszych pacjentów. Istnieje ryzyko rozwoju neuralgii po półpaścu, które rośnie wraz z wiekiem. Czynniki prognostyczne to między innymi intensywność bólu w czasie wysypki, objawy zwiastunowe, półpasiec oczny oraz duża powierzchnia zajęta przez zmiany skórne.

Ciężki przebieg kliniczny półpaśca może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak krwotoczne lub zgorzelinowe zmiany skórne. Półpasiec oczny może zagrażać wzrokowi, dlatego leczenie i rozpoznanie powinny być szybkie. Inne możliwe powikłania półpaśca dotyczą układu słuchowego, narządów wewnętrznych, a nawet mózgu.

Trwałe następstwa półpaśca mogą obejmować pogorszenie słuchu, utratę wzroku, porażenia nerwów oraz powikłania neurologiczne. W Stanach Zjednoczonych rocznie około 100 zgonów jest przypisywanych półpaścowi jako przyczynie podstawowej, głównie u osób starszych lub o obniżonej odporności.

Wirus VZV, który powoduje półpasiec, może przenieść się z osoby z aktywnym półpaścem na osoby podatne na zakażenie VZV, czyli takie, które dotąd nie miały ospy wietrznej. To może prowadzić do wystąpienia ospy wietrznej, jednak bez bezpośredniego rozwoju półpasca. Półpasiec jest mniej zaraźliwy niż ospa wietrzna, a ryzyko zakażenia wirusem VZV po kontakcie z chorym jest niewielkie. Wirus VZV rozprzestrzenia się poprzez kontakt z płynem z pęcherzykami półpaśca, a krótkotrwały, przypadkowy kontakt jest bezpieczny. Chorzy na półpasiec stanowią zagrożenie dla otoczenia podczas wysypki pęcherzykowej, ale nie przed jej wystąpieniem ani po zaschnięciu pęcherzyków. Zaleca się, aby osoby chore na półpasiec zakrywały wysypkę odzieżą, co zmniejsza ryzyko zarażenia otoczenia. Osoby narażone na ciężki przebieg ospy wietrznej to m.in. kobiety ciężarne, wcześniaki, dzieci urodzone przed 28. tygodniem ciąży lub o masie ciała poniżej 1000 gramów, niezależnie od statusu związku matki z ospą wietrzną lub szczepieniami oraz pacjenci z zaburzeniami odporności, bez względu na wiek.

W trakcie terapii stosuje się leki antywirusowe, które zmniejszają intensywność i czas trwania objawów półpaśca. Aby terapia była skuteczna, konieczne jest jej szybkie rozpoczęcie, najlepiej natychmiast po pojawieniu się wysypki. Nie ma dowodów na to, że leczenie antywirusowe zapobiega najpoważniejszemu powikłaniu - neuralgii popółpaścowej. Dolegliwości bólowe należy leczyć objawowo.

Terapia antywirusowa zmniejsza intensywność i czas trwania objawów półpaśca. Dostępnych jest kilka leków antywirusowych (acyklowir, walacyklowir, famcyklowir), które mogą skrócić czas trwania i zmniejszyć nasilenie objawów. Warunkiem skuteczności leczenia jest jego szybkie rozpoczęcie - najlepiej w pierwszej dobie od pojawienia się wysypki. Leczenie acyklowirem trwa 7-10 dni, natomiast walacyklowirem 7 dni. Jednak nie ma dowodów na to, że terapia antywirusowa zapobiega neuralgii popółpaścowej.

W terapii bólu stosuje się leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwbólowe (np. ibuprofen, diklofenak, ketoprofen). Jeśli ból jest silny i standardowe leki przeciwbólowe nie przynoszą ulgi, może być konieczne przyjmowanie mocniejszych leków, takich jak opioidy, gabapentyna, amitryptylina, czasem również glikokortykosteroidy. Nie zaleca się stosowania miejscowych leków antywirusowych, antybiotyków ani leków przeciwbólowych w postaci pudru i papek.

Kąpiele i leki przeciwhistaminowe mogą pomóc złagodzić świąd towarzyszący wysypce.

Chorowanie na półpasiec nie daje odporności na ponowne wystąpienie choroby. Według szacunków, ryzyko nawrotu półpaśca w ciągu 8 lat od pierwszego ataku wynosi 6–8%.

Jedynym sposobem zmniejszenia ryzyka wystąpienia półpaśca i towarzyszącego mu długotrwałego zespołu bólowego, który może być konsekwencją półpaśca, jest skorzystanie z szczepień ochronnych. Szczepienia mogą pomóc w zapobieganiu ospie wietrznej, co zmniejsza ryzyko późniejszego wystąpienia półpaśca. Dostępna jest również szczepionka przeciwko półpaścowi, przeznaczona dla osób, które przeszły ospę wietrzną. W Polsce jest ona dostępna od 2023 roku.

Szczepionka Shingrix przeciwko półpaścowi jest szczepionką "nieżywą". Zaleca się szczepienie wszystkim osobom powyżej 50 roku życia oraz tym powyżej 18 roku życia, które posiadają czynniki ryzyka wystąpienia półpaśca (takie jak niedobór odporności, przewlekłe choroby serca, płuc, wątroby, cukrzyca, choroby autoimmunizacyjne), a w przeszłości przechorowały ospę wietrzną lub zostały zaszczepione żywą szczepionką przeciwko VZV.