Żywność funkcjonalna to naturalnie pochodzące produkty żywnościowe, które zostały wzbogacone lub zmodyfikowane w celu korzystnego wpływu na zdrowie. Może pomagać w zmniejszeniu ryzyka chorób, w tym chorób cywilizacyjnych, oraz poprawić ogólne zdrowie i samopoczucie. Istotne jest, aby żywność funkcjonalna była podobna do konwencjonalnej żywności i miała korzystny wpływ przy spożyciu w ramach zrównoważonej diety. Nie powinny to być ani kapsułki, ani tabletki. Substancje bioaktywne są zazwyczaj dodawane do produktów spożywczych, takich jak nabiał, produkty zbożowe i soki owocowe.

Koncepcja żywności funkcjonalnej ma swoje korzenie w tradycji Wschodu, która nie rozróżnia wyraźnie między lekarstwem a jedzeniem. Badania nad żywnością funkcjonalną rozpoczęły się w Japonii w latach 80. XX wieku, gdzie jako pierwsi zdefiniowali ten rodzaj produktów jako żywność o określonych właściwościach zdrowotnych (food for specified health use - FOSHU).

W Europie, koncepcja żywności funkcjonalnej stała się istotna w 1996 r. w ramach programu badawczego Functional Food Science in Europe (FUFOSE) finansowanego przez Komisję Europejską. Celem programu było opracowanie naukowych podstaw dla pojęcia żywności funkcjonalnej. Zgodnie z końcowym dokumentem z 1999 r., żywność funkcjonalna to taka, która oprócz zwykłych składników odżywczych ma udokumentowany korzystny wpływ na funkcje organizmu. Korzystne działanie musi być potwierdzone badaniami klinicznymi przeprowadzonymi na ludziach przez niezależne instytuty naukowe, obejmujące wystarczającą liczbę osób i trwające wystarczająco długo.

Żywność funkcjonalną określa się czasem jako żywność zaprojektowaną dla konkretnych potrzeb organizmu. Można ją uzyskać na dwa sposoby. Pierwszy polega na zwykłym przygotowaniu, jednak z wykorzystaniem surowców z specjalnych hodowli lub upraw prowadzonych w określonych warunkach. Można to osiągnąć poprzez specjalny dobór odmiany lub zastosowanie modyfikacji biotechnologicznych. Celem tych działań jest zwiększenie zawartości składników prozdrowotnych lub zmniejszenie składników o negatywnym działaniu.

Inną metodą produkcji żywności funkcjonalnej są modyfikacje technologiczne, takie jak:

• wzbogacanie w substancje prozdrowotne
• odpowiednie zestawienie składników
• zwiększanie dostępności składników odżywczych
• redukcja składników niepożądanych lub ich zastępowanie

Korzystny wpływ żywności funkcjonalnej na zdrowie wynika głównie z zawartych w niej substancji biologicznie aktywnych o udokumentowanym pozytywnym działaniu. Przykłady takich substancji to:

• błonnik pokarmowy
• oligosacharydy
• nienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny n-3
• bakterie probiotyczne
• witaminy antyoksydacyjne
• lecytyna
• cholina
• fitozwiązki
• niektóre białka, np. białko soi.

W literaturze na całym świecie można spotkać kategoryzowanie jedzenia według jego zastosowania lub składu.

Jeśli chodzi o zastosowanie, żywność funkcjonalną można podzielić na różne kategorie, takie jak:

• produkty zmniejszające ryzyko zachorowania na choroby układu sercowo-naczyniowego,
• produkty zmniejszające ryzyko rozwoju nowotworów,
• produkty zmniejszające ryzyko osteoporozy,
• produkty dla niemowląt,
• produkty dla kobiet w ciąży i karmiących,
• produkty dla sportowców, oraz
• produkty dla osób starszych.

Pod względem składu, żywność funkcjonalną można podzielić na różne kategorie, takie jak:

• żywność wzbogaconą,
• żywność bogatobłonnikową,
• żywność ubogoenergetyczną,
• żywność niskosodową,
• żywność niskocholesterolową, oraz
• żywność probiotyczną.

Istniejące podziały nie wykluczają możliwości zaliczenia danego produktu spożywczego do kilku wymienionych grup jednocześnie. Poniżej przedstawiono wybrane rodzaje żywności funkcjonalnej.

Fitosterole, które znajdują się w wielu produktach spożywczych, mogą pomóc w obniżeniu stężenia cholesterolu. Nie występują one jednak w wystarczających ilościach, dlatego coraz częściej dodaje się je do margaryn, jogurtów i serków. Badania wykazują, że spożywanie 2 g fitosteroli dziennie może obniżyć poziom cholesterolu całkowitego i LDL o około 7-10%. Zgodnie z wytycznymi Grupy Roboczej ESC i EAS z 2019 roku, stosowanie żywności wzbogaconej w sterole i stanole roślinne może być rozważane u osób z wysokim ryzykiem sercowo-naczyniowym, pacjentów, którzy nie osiągają odpowiedniego poziomu LDL-C podczas leczenia statynami oraz u osób z hipercholesterolemią rodinną.

W tego rodzaju żywności, produkty bogate w ten składnik, takie jak jaja, podroby i przetwory mięsne, zastępuje się żywnością funkcjonalną o obniżonej zawartości cholesterolu. Składniki bogate w cholesterol są zastępowane substancjami o podobnych właściwościach technologicznych, ale o mniejszej zawartości cholesterolu lub całkowicie go pozbawionymi. Przykładem jest majonez bez cholesterolu, w którym żółtka jajka zastępuje się innymi emulgatorami, lub produkty do smarowania chleba, które można uzyskać, zastępując część masła olejem rzepakowym, oliwą z oliwek lub olejem słonecznikowym.

Probiotyki to żywe mikroorganizmy, które po przyjęciu w odpowiedniej ilości korzystnie wpływają na zdrowie organizmu. Najczęściej stosowanymi gatunkami bakterii probiotycznych są: Lactobacillus acidophilus, Lactobacillus johnsonii, Lacticaseibacillus casei, Lacticaseibacillus paracasei, Lacticaseibacillus rhamnosus oraz Bifidobacterium bifidum i Bifodobacterium infantis. Wśród produktów spożywczych często wzbogacanych w probiotyki znajdują się jogurty. Aby uzyskać pozytywne efekty zdrowotne, probiotyki należy spożywać w odpowiedniej ilości, która powinna być ustalona na podstawie badań klinicznych. Zaleca się, aby minimalna ilość wynosiła od 10 do 100 miliardów jednostek tworzących kolonie na gram produktu w chwili spożycia.

Antyoksydanty to witaminy A, E i C, które można znaleźć w napojach, sokach owocowych, sokach warzywnych, margarynie i płatkach śniadaniowych.

Inną grupę stanowią naturalne przeciwutleniacze, takie jak flawonoidy, występujące w owocach i warzywach. Dzięki swoim właściwościom przeciwutleniającym neutralizują wolne rodniki, co może hamować rozwój chorób układu sercowo-naczyniowego. Poniżej znajduje się tabela z bogatymi źródłami różnych substancji:

Do zdrowych nasyconych kwasów tłuszczowych zalicza się kwas α-linolenowy oraz jego pochodne kwasy EPA i DHA. Kwas α-linolenowy znajduje się głównie w olejach roślinnych, takich jak lniany, rzepakowy i sojowy, natomiast kwasy EPA i DHA możemy znaleźć w tłustych rybach morskich.

Zastosowanie tych kwasów tłuszczowych w profilaktyce i leczeniu chorób układu krążenia wynika z ich właściwości obniżania poziomu triglicerydów we krwi oraz ich działania przeciwzapalnego, przeciwzakrzepowego i przeciwalergicznego. Preparaty n-3 PUFA można znaleźć w margarynach i mleku wzbogaconych w oleje rybne.