Atak anafilaktyczny to nagła i potencjalnie śmiertelna reakcja nadwrażliwości organizmu na różne bodźce, takie jak pokarm, leki lub ukąszenie owada.

Podczas ataku anafilaktycznego zazwyczaj dochodzi do znacznego spadku ciśnienia krwi. Warto zauważyć, że reakcja ta może pojawić się również w odpowiedzi na inne, rzadsze czynniki.

Atak może mieć charakter alergiczny, na przykład w przypadku uczulenia na orzeszki ziemne, lub niealergiczny, na przykład w reakcji na zimno.

Najczęstszym mechanizmem powstawania ataku anafilaktycznego jest uczulenie na alergen, które powoduje reakcję IgE-zależną i pobudzenie komórek tucznych, uwalniających substancje takie jak histamina i tryptaza. Inne czynniki mogą również bezpośrednio stymulować te komórki.

Czasem nie udaje się ustalić przyczyny ataku anafilaktycznego, który wówczas nazywany jest idiopatycznym.

Wstrząs anafilaktyczny pojawia się corocznie u około 1-3% populacji, zwiększając się w częstotliwości u osób młodych i kobiet. U dorosłych najczęstszymi przyczynami są leki (34%), pokarmy (31%) i ukąszenia owadów (20%), podczas gdy u dzieci pokarmy stanowią aż 70% przypadków, jady owadów 22%, a leki 7%. Niemniej jednak, w około 30% przypadków u dorosłych i 15% przypadków u dzieci, mimo dokładnych badań, nie udaje się określić konkretnego czynnika wywołującego anafilaksję (anafilaksja idiopatyczna).

Po wystąpieniu pewnego czynnika wyzwalającego, wstrząs może objawiać się różnorodnymi objawami, które zazwyczaj ustępują samoistnie w ciągu kilku minut lub nawet sekund (> 90% w ciągu 30 minut). Około 80-90% pacjentów doświadcza zmian skórnych, takich jak wysypka, przed wystąpieniem objawów wstrząsu.

Groźne objawy wstrząsu to m.in. zawroty głowy, uczucie osłabienia, kołatanie serca, chrypka, kaszel, nieżyt nosa, brak powietrza, nudności, wymioty i ból brzucha. Niebezpieczne obniżenie ciśnienia tętniczego występuje u 1/3 chorych, które w skrajnych przypadkach może prowadzić do utraty przytomności i nawet zgonu, zwykle spowodowanego obrzękiem gardła.

Alergia na orzeszki ziemne, źle leczona astma oskrzelowa oraz schorzenia układu krążenia to choroby sprzyjające pojawieniu się powikłań wstrząsu anafilaktycznego. Leki stosowane przez pacjenta mogą być zarówno przyczyną, jak i utrudnieniem w leczeniu wstrząsu anafilaktycznego.

Każdy chory i jego bliscy powinni być przeszkoleni w podawaniu adrenaliny i zasadach pierwszej pomocy. Największą przyczyną zgonów z powodu wstrząsu anafilaktycznego jest opóźnienie w podaniu adrenaliny do czasu przybycia karetki pogotowia. Adrenalina działa silnie, kurcząc naczynia krwionośne i zmniejszając wydzielanie substancji zapalnych, co pomaga w odwróceniu skutków wstrząsu anafilaktycznego.

Postępowanie w przypadku anafilaksji obejmuje przerwanie narażenia na czynnik wywołujący, podanie adrenaliny domięśniowo, przyjęcie leku przeciwhistaminowego jeśli wcześniej przepisany, ułożenie chorego w pozycji leżącej z uniesionymi nogami, wezwanie pogotowia ratunkowego, upewnienie się, że drzwi są otwarte dla ratowników, podjęcie akcji reanimacyjnej w przypadku zatrzymania oddechu lub krążenia, obserwację w szpitalu nawet z niewielkimi objawami oraz plan działania w razie ponownego pojawienia się objawów wstrząsu.

W przypadku wstrząsu anafilaktycznego często można zdiagnozować go na podstawie nagłych i intensywnych objawów, które często wiążą się ze spadkiem ciśnienia krwi. Objawy te zazwyczaj są na tyle charakterystyczne, że nie ma wątpliwości co do rozpoznania. Jednakże czasami pacjent może nie zauważyć, że np. po zjedzeniu pewnego pokarmu wystąpiły wymioty i omdlenie przed pojawieniem się swędzącej wysypki. Niekiedy wstrząs anafilaktyczny może być mylony z innymi chorobami, takimi jak atak astmy lub zatrucie pokarmowe. Jeśli pacjent wcześniej przyjmował leki przeciwhistaminowe, objawy skórne mogą nie wystąpić przed wstrząsem.

Natomiast trudności mogą pojawić się w identyfikacji czynnika wywołującego wstrząs anafilaktyczny.

Podczas rozwiniętego wstrząsu zazwyczaj nie ma czasu na pobranie krwi do badań, które potwierdziłyby podejrzenie anafilaksji. Do takich badań należy oznaczenie poziomu histaminy (które należy przeprowadzić jak najszybciej, do 60 minut od wystąpienia objawów) oraz tryptazy we krwi (poziom ten może być prawidłowy u pacjentów z alergią pokarmową). Poziom tych substancji może się szybko zmieniać, co dodatkowo utrudnia diagnozę wstrząsu. Dlatego też rozpoznanie wstrząsu anafilaktycznego opiera się głównie na obserwacji charakterystycznych objawów.

Leczenie wstrząsu polega przede wszystkim na szybkim podaniu adrenaliny. Zazwyczaj dorosłym podaje się domięśniowo 0,3–0,5 mg w rozcieńczeniu 1:1000 w przednio-boczną powierzchnię uda. Nie wolno przekraczać jednorazowo dawki 0,5 mg. Dawka adrenaliny może być powtarzana co 5–15 minut, jeśli nie ma poprawy lub ciśnienie tętnicze pozostaje zbyt niskie. U większości pacjentów poprawa stanu ogólnego występuje po podaniu 1–2 dawek.

Inne leki, takie jak leki przeciwhistaminowe (np. antazolina czy klemastyna) czy też glikokortykosteroidy (np. metylprednizolon) mają znaczenie pomocnicze i są głównie używane w zapobieganiu nasilaniu się objawów. Leki przeciwhistaminowe redukują swędzenie skóry i wysypkę. Glikokortykosteroidy są potężnymi lekami przeciwalergicznymi, jednak zaczynają działać po kilku godzinach i głównie zapobiegają nawrotowi objawów wstrząsu anafilaktycznego. Skuteczne w leczeniu duszności spowodowanej skurczem oskrzeli są krótko działające leki rozszerzające oskrzela.

Aby zapobiec niedotlenieniu organizmu, pacjent otrzymuje tlen do oddychania. W przypadku obrzęku tkanek w gardle, który może spowodować trudności z oddychaniem, konieczne może być wykonanie intubacji lub konikotomii. Często podaje się także płyny dożylnie, aby uniknąć nadmiernego spadku ciśnienia tętniczego. W przypadku zatrzymania oddechu lub krążenia konieczna jest akcja reanimacyjna.

Bardzo rzadko występuje przedłużająca się anafilaksja, kiedy to mimo leczenia objawy utrzymują się przez wiele godzin, a nawet dni.

U wielu pacjentów objawy anafilaksji mogą ustąpić samoistnie, ale u niektórych dochodzi do nasilenia objawów, a nawet śmierci. Niekiedy pacjenci nie zdają sobie sprawy, że mogą dostąpić wstrząsu, a w rzadkich przypadkach może to być pierwszy raz, który prowadzi do zgonu.

Osoba, która przeżyła wstrząs anafilaktyczny, może prowadzić normalne życie, ale musi być świadoma możliwości ponownego wystąpienia objawów. Nie sposób jest całkowicie wyleczyć tego stanu, a także nie ma sposobu na przewidzenie stopnia nasilenia objawów w kolejnym wstrząsie anafilaktycznym.

Najważniejszym krokiem w leczeniu pacjenta po wstrząsie jest ustalenie przyczyny. Najczęściej konieczne jest skierowanie do alergologa. Po ustabilizowaniu stanu pacjenta, lekarz może zlecić badanie krwi w celu sprawdzenia obecności swoistych przeciwciał, co może wskazywać na uczulenie na konkretny alergen. Testy skórne z alergenami są przeprowadzane 3-4 tygodnie po epizodzie wstrząsu, aby uzyskać dokładne wyniki. W niektórych przypadkach wykonuje się także próby prowokacyjne, aby potwierdzić uczulenie na dany czynnik.

Ważne jest unikanie czynników, które mogą wywołać reakcję anafilaktyczną. W przypadku potwierdzonego uczulenia, pacjent powinien regularnie kontrolować się u lekarza i przestrzegać zaleceń. Dla osób uczulonych na jady owadów, zaleca się odczulanie. Konieczne jest także noszenie przy sobie adrenaliny oraz informacji o znanym uczuleniu.

W tabeli poniżej przedstawione są zalecenia dotyczące unikania czynników wywołujących wstrząs anafilaktyczny, takie jak alergeny wziewne, leki, pokarmy, jady owadów błonkoskrzydłych, wysiłek fizyczny oraz zimno.

Postępowanie u pacjentów, którzy przeżyli wstrząs anafilaktyczny, powinno obejmować cztery główne aspekty, o których mowa była wcześniej. Osoby cierpiące na anafilaksję idiopatyczną powinny regularnie przyjmować leki przeciwhistaminowe.