W 1964 roku odkryto nowy wirus z rodziny Herpesviridae, nazwany od odkrywców Epsteina i Barra. W 1968 roku ustalono, że może on być przyczyną mononukleozy zakaźnej. Istnieją dwa podtypy wirusa - typ A i typ B, który jest bardziej powszechny w Afryce oraz u osób immunosupresyjnych. Wirusem EBV, podobnie jak innymi wirusami z rodziny Herpesviridae, pozostaje w organizmie w postaci utajonej do końca życia po pierwszym kontakcie z nim, nie wywołując żadnych objawów. Jednak okresowo, szczególnie przy obniżonej odporności, może się ponownie aktywować i być wydzielany z organizmu.

Najczęściej infekcje pierwotne (po pierwszym kontakcie z wirusem) spowodowane przez EBV nie wywołują żadnych objawów. W krajach rozwijających się do infekcji pierwotnych, głównie bezobjawowych, dochodzi w pierwszych 2–3 latach życia. W krajach o wyższym poziomie higieny infekcje EBV występują później, zazwyczaj w okresie dojrzewania.

Najczęstszym zakażeniem pierwotnym objawiającym się klinicznie jest mononukleoza zakaźna. Ale EBV może wywoływać także inne choroby. Mononukleoza zakaźna jest dość częstą chorobą dzieci i młodzieży. Nie jest to jednak choroba podlegająca obowiązkowemu zgłaszaniu do Państwowej Inspekcji Sanitarnej, więc dokładna liczba przypadków nie jest znana. Objawy mononukleozy zakaźnej obejmują gorączkę, zapalenie gardła i migdałków z rozległymi nalotami, uogólnione powiększenie węzłów chłonnych, powiększenie wątroby i śledziony, nieżyt nosa z upośledzeniem jego drożności, obrzęki wokół oczu, wysypki, wybroczyny na podniebieniu oraz senność i apatię.

Rozpoznanie mononukleozy zakaźnej nie zawsze jest łatwe, ponieważ objawy pojawiają się stopniowo. Istnieją różnice w przebiegu choroby w zależności od wieku chorego. U dzieci młodszych okres gorączki jest krótszy, podczas gdy u młodzieży i młodych dorosłych wysoka gorączka może utrzymywać się przez 2–3 tygodnie. U dorosłych częściej obserwuje się zapalenie wątroby, a u dzieci uogólnione powiększenie węzłów chłonnych. Mononukleoza zakaźna jest chorobą samoograniczającą się, a po jej przechorowaniu wytworza się trwała odporność na całe życie. Objawy zazwyczaj ustępują w ciągu 2–3 miesięcy.

Jeśli podejrzewasz mononukleozę zakaźną, ważne jest zbadanie morfologii krwi obwodowej. Charakterystyczne jest zwiększenie liczby leukocytów, z obecnością tzw. limfocytów nietypowych. Pomocne może być badanie oceniające poziom aminotransferaz. Potwierdzenie diagnozy uzyskuje się poprzez badanie serologiczne wykazujące przeciwciała przeciwko EBV w klasach IgG i IgM – szczególnie sugerujące świeże zakażenie jest dodatnie EBV anty-VCA IgM i ujemny EBV anty-EBNA. Czasami diagnoza może być trudna i wtedy konieczne jest prowadzenie diagnostyki w szpitalu, szczególnie gdy powiększenie węzłów chłonnych, wątroby i śledziony może występować w innych chorobach.

Leczenie polega głównie na łagodzeniu objawów choroby. Można podać leki przeciwgorączkowe i w razie potrzeby antybiotyk, szczególnie w przypadku bakteryjnego zapalenia gardła. Ważne jest również odpowiednie nawadnianie chorego. W sytuacji, gdy dochodzi do powiększenia śledziony, konieczne może być dostosowanie trybu życia. W przypadkach ciężkich, z utrudnieniami w oddychaniu lub innymi powikłaniami, pacjent może być leczony szpitalnie. Nie ma konieczności stosowania leków przeciwwirusowych. Prognoza jest dobra, chociaż może się pogorszyć w przypadku powikłań neurologicznych, hematologicznych lub pęknięcia śledziony. Nie istnieją specyficzne sposoby zapobiegania (brak szczepionki), ale ryzyko zakażenia można zminimalizować, przestrzegając podstawowych zasad higieny.

EBV to wirus onkogenny, który jest związany z rozwojem konkretnych rodzajów nowotworów, takich jak chłoniak Burkitta, chłoniak Hodgkina i nowotwory nosogardła, ale nie ma dowodów na związek między mononukleozą zakaźną a ryzykiem zachorowania na nowotwory. U pacjentów z AIDS EBV jest odpowiedzialny za chłoniaki ośrodkowego układu nerwowego.