Choroba zwyrodnieniowa stawów, zwana również artrozą, jest powszechnym schorzeniem układu ruchu, powodowanym przez uszkodzenie chrząstki stawowej.

Objawia się bólem, sztywnością stawu oraz ograniczeniem jego ruchomości, co prowadzi do pogorszenia jakości życia. Może dotyczyć różnych stawów takich jak kolana, biodra, kręgosłup, stawy palców rąk i stóp. Choroba zwyrodnieniowa może być podzielona na pierwotną, której przyczyna jest nieznana i zwykle rozwija się z wiekiem, oraz wtórną, wywołaną konkretnymi czynnikami takimi jak urazy, zakażenia, inne choroby stawów czy wrodzone wady budowy.

Czynniki, które można kontrolować

• Nadwaga – im większa masa ciała, tym większe ryzyko rozwoju schorzenia stawów, zwłaszcza kolan. Zmniejszenie nadwagi może zmniejszyć ryzyko rozwoju choroby.
• Złe warunki mięśni otaczających staw – mocne mięśnie otaczające staw są kluczowe dla stabilności i płynności ruchu. Dlatego ważne jest utrzymywanie dobrej kondycji fizycznej.
• Warunki pracy – częste klęczenie lub zginanie kolan może przyczynić się do choroby zwyrodnieniowej kolana, podnoszenie ciężkich przedmiotów lub długotrwałe stanie może zaszkodzić stawom biodrowym, a narażenie na wibracje może być szkodliwe dla stawów rąk.
• Aktywność fizyczna – niektóre formy aktywności fizycznej, takie jak podnoszenie ciężarów, piłka nożna czy taniec, mogą zwiększyć ryzyko urazów stawów. Szczególnie ważne jest unikanie nadmiernego przeciążenia.
• Wady budowy stawów, takie jak wrodzona dysplazja biodra czy koślawość i szpotawość kolan, mogą być korygowane poprzez rehabilitację, stosowanie odpowiednich przyrządów ortopedycznych lub leczenie operacyjne.

Czynniki niezależne od nas

• Wiek – ryzyko zachorowania na choroby zwyrodnieniowe stawów wzrasta wraz z wiekiem, chociaż istnieją osoby starsze, które nie wykazują żadnych objawów. Choroby te często są uważane za naturalną konsekwencję starzenia się, ale mają one swoje przyczyny.
• Płeć żeńska – kobiety częściej niż mężczyźni cierpią na choroby zwyrodnieniowe stawów, a objawy mogą nasilać się po menopauzie.
• Czynniki genetyczne, zwłaszcza w przypadku chorób zwyrodnieniowych stawów rąk i kolan.

Choroba zwyrodnieniowa jest bardzo rozpowszechniona. Można ją zidentyfikować u ponad połowy osób powyżej 40. roku życia, a u około co piątej osoby stwierdza się istotne ograniczenia w codziennej aktywności z jej powodu. Występuje z podobną częstością zarówno u kobiet, jak i mężczyzn, chociaż cięższe postacie dotyczą częściej kobiet. Mimo że zmiany zwyrodnieniowe są widoczne na zdjęciach radiologicznych u ponad 80% osób po 55. roku życia, mogą one nie powodować żadnych objawów klinicznych.

Pierwsze objawy artrozy zazwyczaj pojawiają się między 40. a 60. rokiem życia. Objawy te mogą dotyczyć pojedynczego stawu, kilku stawów lub nawet kilkunastu stawów. W początkowej fazie symptomy artrozy występują tylko podczas ruchu, jednak w miarę rozwoju schorzenia mogą pojawiać się także w spoczynku oraz w nocy.

Ból – jest to zazwyczaj ból mechaniczny, który występuje podczas aktywności fizycznej i łagodzi się w czasie odpoczynku; nasilenie bólu zazwyczaj wzrasta pod koniec dnia. Największe trudności pojawiają się na początku ruchu (zwany także „bólem startowym”), na przykład podczas wstawania z krzesła czy rozpoczynania chodu. Ból ten zazwyczaj lokalizuje się w zajętym stawie, czasem jednak może być odczuwalny w innych częściach ciała (na przykład, w przypadku zwyrodnienia stawu biodrowego ból może promieniować do pachwiny lub kolana).

Należy umieć odróżnić ten rodzaj bólu od bólu zapalnego, który wskazuje na nasilenie choroby. Ból zapalny może występować także w spoczynku, pogłębiać się nocą i rano, często wiąże się z obecnością płynu w stawie. Konieczne jest dokonanie diagnozy (wykluczenie innych schorzeń stawów) oraz unikanie nadmiernego obciążenia zajętego stawu.

Sztywność – często występuje poranna sztywność, która zazwyczaj ustępuje w ciągu kilku minut po przebudzeniu. Może ona powracać w ciągu dnia po okresie bezruchu (tzw. sztywność „startowa”).

Ograniczenie zakresu ruchomości – stawy objęte chorobą stopniowo tracą pełny zakres ruchu, na przykład może pojawić się problem z wyprostowaniem lub zgięciem kolana, odwiedzeniem nogi w stawie biodrowym. Ponadto, może dojść do gwałtownego zablokowania ruchu w stawie przez fragmenty złuszczonej chrząstki lub wyrośla kostne. Pogorszenie funkcjonowania chorego stawu prowadzi do zaniku mięśni otaczających staw oraz ograniczenia sprawności ruchowej.

Trzeszczenia – mogą być słyszalne podczas wykonywania ruchów stawu i wynikają z tarcia nierównych powierzchni stawowych o siebie.

Deformacje i poszerzenie obrysów stawu – są wynikiem zmiany osi ustawienia stawu oraz powstania osteofitów i wysięku w stawie.

W przebiegu choroby zwyrodnieniowej można wyróżnić:

• okresy, w których objawy pozostają stabilne – symptomy mają ustalone nasilenie i występują jedynie podczas aktywności fizycznej
• okresy zaostrzeń – charakteryzują się wzmożonym bólem i sztywnością stawu; objawy pojawiają się także w spoczynku i w nocy; często dochodzi do poszerzenia obrysów stawu związanego z nagromadzeniem płynu w stawie, który powstaje w wyniku stanu zapalnego reakcji na kolejne uszkodzenia chrząstki i inne nieznane czynniki.

Jeśli zauważysz objawy związane z chorobą zwyrodnieniową, powinieneś jak najszybciej skonsultować się z lekarzem - wczesne rozpoznanie i odpowiednie leczenie są kluczowe dla uniknięcia powikłań.

Choroba ta rzadko wymaga natychmiastowej interwencji medycznej, jednak istnieją sytuacje, które wymagają szybkiej reakcji, takie jak nagłe nasilenie objawów, zaostrzenie bólu po punkcji stawu, ból łydki czy inne niepokojące objawy. W razie konieczności może być wymagane leczenie operacyjne, dlatego ważne jest śledzenie oraz reagowanie na zmiany w samopoczuciu.

Lekarz diagnozuje chorobę na podstawie objawów oraz charakterystycznych zmian widocznych na zdjęciach radiologicznych, takich jak zwężenie szpary stawowej, torbiele zwyrodnieniowe, zagęszczenie kości pod chrząstką oraz wyrośla kostne (osteofity).

Czasem konieczne jest przeprowadzenie dodatkowych badań, takich jak USG stawów, tomografia komputerowa (TK) czy rezonans magnetyczny (MR). Badania laboratoryjne mogą być również zalecane w celu wykluczenia innych chorób reumatologicznych oraz oceny bezpieczeństwa stosowanych leków. Jeśli występuje płyn w stawie, lekarz może wykonać punkcję stawu i przeprowadzić badanie płynu stawowego.

Celem terapii jest złagodzenie lub wyeliminowanie dolegliwości i utrzymanie aktywnego stylu życia. Odpowiednie postępowanie pozwala często uniknąć niepełnosprawności - kluczową rolę odgrywa tutaj odpowiednia rehabilitacja i dbałość o kondycję fizyczną. Dotychczas nie ma jednoznacznych dowodów na skuteczność żadnego leku w hamowaniu niszczenia chrząstki stawowej.

Postępowanie niefarmakologiczne jest istotną częścią leczenia, pomagając znacząco zmniejszyć objawy choroby i liczbę przyjmowanych leków.

Utrzymywanie prawidłowej masy ciała. Nadwaga, zwłaszcza w okresie dojrzewania, zwiększa ryzyko zachorowania i ciężkiego przebiegu choroby zwyrodnieniowej. Schudnięcie zmniejsza ryzyko, spowalnia postęp choroby, zmniejsza ból stawów i zapotrzebowanie na leki przeciwbólowe.

Ćwiczenia fizyczne. Odpowiednio dobrane ćwiczenia zwiększają zakres ruchu w stawie i wzmacniają mięśnie. Program ćwiczeń powinien być nadzorowany przez rehabilitanta. Zaleca się aktywność fizyczną, taką jak chodzenie z kijkami lub jazda na rowerze stacjonarnym.

Odciążanie stawu. Odpowiednie zaopatrzenie ortopedyczne, takie jak laski czy wkładki do butów, pomaga zmniejszyć siły mechaniczne działające na staw.

Krioterapia. Okłady z lodem zmniejszają ból i objawy zapalenia stawu.

Stosowanie ciepła. Ciepłe okłady zmniejszają ból i rozluźniają mięśnie.

Urządzenia ułatwiające codzienne czynności.

Edukacja i wsparcie. Ważne jest posiadanie wiedzy na temat choroby zwyrodnieniowej oraz poszukiwanie wsparcia psychicznego.

Omówione powyżej metody postępowania są istotne, ale czasami konieczne jest stosowanie leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych, takich jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwzapalne, oraz opioidy.

W przypadku zaawansowanej choroby zwyrodnieniowej, leczenie chirurgiczne może być rozważane, takie jak wszczepienie endoprotezy.

Zabiegi artroskopowe mogą być wykonywane w mniej zaawansowanych przypadkach choroby zwyrodnieniowej.

Pełne wyleczenie choroby zwyrodnieniowej, czyli naprawienie uszkodzonej chrząstki, nie jest obecnie możliwe (mimo że prowadzone są różne badania w tym kierunku). Choroba zazwyczaj postępuje, stopniowo prowadząc do niepełnosprawności, przewlekłego bólu i pogorszenia jakości życia. Niemniej jednak odpowiednie leczenie pozwala złagodzić objawy, utrzymać aktywność oraz spowolnić rozwój zmian zwyrodnieniowych.

Aby zahamować postęp choroby i utrzymać sprawność, konieczne jest kontynuowanie terapii rehabilitacyjnej poprzez regularne uczestnictwo w zaleconych zabiegach oraz wykonywanie ćwiczeń w domu. Ważne jest także eliminowanie czynników, które mogą przyspieszać postęp choroby, takich jak nadwaga i wady stawu, oraz skuteczne leczenie innych schorzeń, które mogą prowadzić do zmian zwyrodnieniowych. Lekarz lub rehabilitant mogą zalecić stosowanie ortez, które pomogą zmniejszyć obciążenie chorego stawu i chronić go przed dalszymi uszkodzeniami. W przypadku nasilenia objawów choroby, należy skonsultować się z lekarzem - skuteczne leczenie może zapobiec dalszym uszkodzeniom chrząstki. Choroba zwyrodnieniowa stawów może prowadzić do niepełnosprawności.

Aby opóźnić postęp zwyrodnienia stawów zaleca się stosowanie kilku prostych zasad. Przede wszystkim należy zadbać o odpowiednią wagę ciała, regularnie uprawiać sporty nie obciążające stawów oraz unikać czynności wywołujących ból stawów. Ponadto ważne jest, aby oszczędzać stawy, unikając noszenia ciężkich przedmiotów i chodzenia po nierównym terenie. Należy również dostosować otoczenie do własnych potrzeb, stosować zalecenia lekarza dotyczące poprawy funkcjonowania stawów oraz regularnie wykonywać ćwiczenia rehabilitacyjne. W przypadku zaostrzenia choroby ważne jest odciążanie stawów i ewentualna zmiana leczenia zgodnie z zaleceniami lekarza.