Bariera skóry u ludzi zazwyczaj skutecznie chroni przed wpływem zarazków, alergenów i drażniących substancji. U osób nadwrażliwych kontakt z alergenami może wywołać stan zapalny skóry, nazywany dwupręgowym samotnikiem (innaczej - zapalenie dwupręgowym skóry, dawniej znane jako alergiczne zapalenie skóry, wyprysk alergiczny, świerzb).

Alergeny - takie jak alergeny wziewne czy pokarmowe - wpływają na komórki obronne skóry (komórki Langerhansa), powodując rozwój alergii poprzez stymulację limfocytów. Komórki skóry również biorą udział w procesie zapalnym poprzez produkcję różnych substancji.

Ponowny kontakt z takim alergenem może wywołać zmiany skórne - zaczerwienienie, grudki, a nawet drobne ranki. Charakterystyczny jest intensywny świąd skóry, który często zmusza chorego do ciągłego drapania się, co dodatkowo uszkadza skórę. Skóra staje się również nadmiernie sucha.

Przyczyny i mechanizmy występowania atopowego zapalenia skóry (AZS) nadal nie są do końca zrozumiane. Uważa się, że rozwój choroby jest rezultatem interakcji między genami predysponującymi, środowiskiem, czynnikami zakaźnymi, zaburzeniami bariery skórnej i reakcją immunologiczną. Genetyka prawdopodobnie odgrywa kluczową rolę w patogenezie AZS, a dziedziczenie jest wielogenowe. Istnieje silny związek między chorobą atopową u rodziców a wystąpieniem AZS u dzieci. Dzieci z AZS mają zwiększone ryzyko rozwoju astmy i alergicznego nieżytu nosa. Nadwrażliwość na alergeny pokarmowe i wziewne jest powszechna, ale czasami trudno jest dokładnie ustalić związek między alergenami a AZS. Zaburzenia bariery skórnej są również obecne u pacjentów z AZS.

Komórki Langerhansa odgrywają istotną rolę w mechanizmach immunologicznych skóry. Istnieją również czynniki nasilające objawy AZS.

Atopowe zapalenie skóry jest jednym z najczęstszych schorzeń alergicznych skóry, dotykających 15-25% dzieci (w Polsce 4,7-9,2%) i 2-8% dorosłych. U 45% dzieci AZS rozpoczyna się w pierwszych 6 miesiącach życia, u 60% przed ukończeniem 1. roku życia, a u 90% przed ukończeniem 5. roku życia. Tylko u niespełna 17% dorosłych pacjentów z AZS objawy pojawiają się po okresie dojrzewania.

Atopowe zapalenie skóry charakteryzuje się przede wszystkim świądem, który nasila się wieczorem i w nocy. Objawia się on zaczerwienieniami, grudkami, pęcherzykami i czasem sączącymi ranami na skórze. Z czasem skóra może stać się pogrubiała, bardzo sucha, a jej naturalne bruzdy mogą być bardziej widoczne. Choroba ma trzy postacie: niemowlęca, dziecięca i dorosłych.

Zmiany skórne zależą od wieku i aktywności choroby – np. u niemowląt zmiany skórne lokalizują się na twarzy, natomiast u dorosłych mogą wystąpić na twarzy, szyi, klatce piersiowej, rękach i stopach. Atopowe zapalenie skóry może również prowadzić do zakażeń bakteryjnych, wirusowych i grzybiczych oraz powiększenia węzłów chłonnych. W niektórych przypadkach może utrudniać widzenie ze względu na zmiany na powiekach i w okolicach oczu.

Jeśli skóra jest bardzo swędząca, można spróbować zażyć tabletkę leku przeciwhistaminowego (niektóre są dostępne bez recepty) lub zastosować okład z gazy nasączonej wodą.

Aby ustalić dalsze leczenie, pacjent powinien skonsultować się z lekarzem – najlepiej z dermatologiem lub alergologiem.

Lekarz identyfikuje atopowe zapalenie skóry poprzez obserwację charakterystycznych zmian skórnych, świądu oraz suchości skóry. Często u pacjentów (lub członków ich rodziny) diagnozuje się również alergię. Niektóre przypadki atopowego zapalenia skóry mogą być mylone ze zmianami skórnymi charakterystycznymi dla wyprysku kontaktowego. Istnieją też inne rodzaje zapaleń skóry, takie jak łojotokowe (związane z zaburzeniami wydzielania łoju) czy potnicowe (objawiające się drobnymi pęcherzykami i silnym świądem na stopach i dłoniach). W przypadku grzybicy skóra może być zaczerwieniona, pokryta łuszczącymi się plamami i swędzieć. Podobne objawy do AZS mogą wystąpić także w przypadku niepożądanego skutku ubocznego niektórych leków.

U małych dzieci podobne zmiany skórne mogą być spowodowane przez świerzb, zakaźną chorobę skóry wywoływaną przez pasożyty. Natomiast u dorosłych rzadkie choroby skórne, w tym nowotworowe lub wrodzone zaburzenia odporności, mogą wywoływać podobne objawy. W celu potwierdzenia diagnozy lekarz może zlecić dodatkowe badania, takie jak badania krwi w celu sprawdzenia eozynofilii i zwiększonego stężenia immunoglobuliny E. Jeśli podejrzewa się alergię kontaktową, można przeprowadzić testy skórne z alergenami wziewnymi lub pokarmowymi. W przypadku wątpliwości co do diagnozy, lekarz może również zdecydować się na pobranie wycinka skóry do badania pod mikroskopem, zwłaszcza u dorosłych w celu wykluczenia innych schorzeń.

Ze względu na fakt, że AZS jest przewlekłą chorobą, głównym celem terapii jest poprawa jakości życia pacjenta. U wielu osób zauważalna poprawa stanu skóry może być zauważona w ciągu około 3 tygodni. Leczenie wymaga stałości i systematyczności. Kluczem do sukcesu jest cierpliwość i staranność.

Podstawowe metody leczenia atopowego zapalenia skóry (AZS) obejmują odpowiednią pielęgnację skóry poprzez stosowanie emolientów i nawilżaczy, identyfikację i unikanie czynników (kontaktowych, pokarmowych, wziewnych), które mogą wywoływać lub nasilać objawy. Kolejnymi krokami leczenia są - w zależności od nasilenia AZS - stosowanie leków miejscowych lub ogólnoustrojowych. W przypadku pacjentów z rozległymi zmianami skórnymi może być konieczna hospitalizacja.

Zalecenia ogólne terapii obejmują:

• Odpowiednie podejście do choroby, zrozumienie, że AZS jest przewlekłą i nawrotową chorobą, a celem leczenia jest złagodzenie objawów, a nie całkowite wyleczenie. Współpraca z lekarzem w kwestii unikania czynników nasilających objawy oraz właściwego nawilżania skóry i stosowania leków miejscowo.
• Unikanie czynników nasilających, takich jak: wysuszenie skóry, drażniące substancje chemiczne, zbyt sucho lub wilgotne powietrze, alergeny, stres emocjonalny oraz dieta (tylko w przypadku potwierdzonej alergii pokarmowej).

Leczenie miejscowe skóry obejmuje stosowanie glikokortykosteroidów, inhibitorów kalcyneuryny, nawilżanie skóry oraz stosowanie wilgotnych opatrunków okluzyjnych. Terapia doustna może być konieczna w przypadku zakażeń bakteryjnych lub wirusowych. W przypadkach ciężkiego AZS inne leki, takie jak cyklosporyna czy leki biologiczne, mogą być zalecane. Wsparciem dla dorosłych chorych jest również fototerapia, czyli leczenie światłem.

Warto pamiętać, że zaleca się unikanie samodzielnego stosowania fototerapii w domu lub w solarium ze względu na ryzyko skutków ubocznych. Najczęstsze niepożądane efekty terapii to zaczerwienienie, przebarwienie skóry i świąd.

Przebieg atopowego zapalenia skóry jest nieprzewidywalny. U większości dzieci objawy ustępują przed 15. rokiem życia. W okresie młodzieńczym symptomy mogą łagodnieć lub całkowicie ustępować, ale u niektórych pacjentów mogą pojawić się nawroty wyprysku. U części dzieci z wypryskiem rozwija się w późniejszym wieku alergiczny nieżyt nosa lub astma.

Określenie przyczyn nawrotów zmian skórnych w wyprysku atopowym może być trudne. Nawet jeśli zidentyfikuje się pewne alergeny pokarmowe, kontaktowe lub wziewne jako czynniki wywołujące dolegliwości, unikanie ich nie zawsze prowadzi do całkowitego ustąpienia objawów.

Inne czynniki mogą również nasilać stan zapalny skóry. Czynniki te obejmują:

• warunki klimatyczne, takie jak zmiany temperatury otoczenia, niska wilgotność powietrza,
• żywność, taka jak mleko krowie, jaja, orzeszki ziemne, ryby, soja, pszenne pieczywo, cytrusy,
• alergeny wziewne, takie jak roztocza, pyłki roślin, alergeny zwierząt, zarodniki pleśni,
• kontakt z drażniącymi substancjami, np. wełną, środkami czystości, kosmetykami,
• alergia kontaktowa, np. na wełnę, lanolinę, leki stosowane miejscowo,
• zakażenia skóry, zwłaszcza gronkowcem złocistym,
• stres emocjonalny,
• zanieczyszczenie chemiczne środowiska.

Nawet gdy zmiany skórne nie są obecne, należy odpowiednio pielęgnować skórę specjalistycznymi preparatami nawilżającymi.

Warto pamiętać, że składniki leków stosowanych w leczeniu wyprysku atopowego mogą powodować uczulenie u niektórych pacjentów (np. lanolina, glikokortykosteroidy). Jeśli zmiany skórne nie ustępują pomimo leczenia, nie należy eksperymentować z nowymi kosmetykami zawierającymi potencjalne alergeny.

Pacjenci z wyprykiem atopowym powinni być pod opieką alergologa i dermatologa. Dieta pozbawiona alergenów oraz noszenie ubrań z naturalnych materiałów, takich jak bawełna, mogą pomóc w złagodzeniu objawów.

Osoby zdiagnozowane z alergią powinny regularnie kontrolować się i przestrzegać zaleceń lekarza, zwłaszcza w przypadku astmy, która często towarzyszy wypryskowi atopowemu. Alergiczny nieżyt nosa jest także powszechnym problemem.

Nie określono konkretnych środków zapobiegających atopowemu zapaleniu skóry, ale objawy tej choroby można skutecznie zmniejszyć poprzez stosowanie odpowiednich leków, właściwą pielęgnację skóry oraz unikanie znanych czynników wywołujących zmiany skórne. Nawet w okresie remisji choroby ważne jest dbanie o właściwe nawilżenie i natłuszczenie skóry, jak opisano powyżej.