Atopowe zapalenie skóry (AZS) jest jedną z alergicznych chorób skóry związanych z uczuleniem na substancje obecne w otoczeniu, czyli na alergeny. Problem ten zazwyczaj zaczyna się we wczesnym dzieciństwie, cechuje się przewlekłym przebiegiem oraz tendencją do nawrotów nawet po długim czasie bezobjawowym. Choroba ta ma podłoże genetyczne, wynikające zarówno z zaburzeń funkcji układu immunologicznego, jak i wadliwej struktury skóry.

Większość osób cierpiących na atopowe zapalenie skóry wykazuje zwiększone stężenie immunoglobuliny E (IgE), czyli białka związanego z reakcjami alergicznymi. Przeciwciała te reagują między innymi na alergeny zawarte w pożywieniu (np. białko mleka krowiego, białko jaja kurzego, mąka), alergeny unoszące się w powietrzu (np. pyłki drzew, traw, chwastów oraz roztocza kurzu domowego, sierść zwierząt, pleśnie). Istotną rolę w powstawaniu zmian skórnych odgrywają również układy hormonalny i nerwowy, a znaczący wpływ ma także stres, który może prowadzić nawet do nasilenia objawów klinicznych.

Obecnie zauważalny jest wzrost liczby osób cierpiących na choroby alergiczne, w tym także atopowe zapalenie skóry. Szacuje się, że dotyczy ono od 12 do 24% populacji Europy. Rozpoznanie AZS często ma miejsce we wczesnym dzieciństwie, a u ponad połowy chorych pierwsze objawy skórne pojawiają się już w pierwszym roku życia.

Biorąc pod uwagę, że atopowe zapalenie skóry jest chorobą alergiczną (związaną z nadmierną produkcją przeciwciał IgE), istnieje możliwość, że będzie ono miało charakter rodzinny. Jeśli obydwoje rodziców cierpią na choroby alergiczne, istnieje aż 70% ryzyko, że dziecko rozwinie AZS. Dodatkowo, istnieje większe prawdopodobieństwo wystąpienia innych chorób alergicznych, takich jak alergiczne zapalenie spojówek, nieżyt nosa czy astma.

Atopowe zapalenie skóry (AZS) to schorzenie skóry, które często występuje u dzieci. Charakteryzuje się ono rumieniowymi i grudkowymi zmianami skórnymi, występującymi głównie na zwłaszcza w okolicach podkolanowych, przedramion i rąk, a także na skórze twarzy i nadgarstków.

Atopowe zapalenie skóry charakteryzuje bardzo częste i intensywne swędzenie skóry, które może powodować niepokój i problemy z zasypianiem u dziecka.

Objawia się również bardzo suchą skórą, która jest bardzo wrażliwa na różne czynniki zewnętrzne oraz podatna na podrażnienia. Kontakt z różnymi drażniącymi substancjami, takimi jak nieodpowiednie kosmetyki, pot czy alergeny, może nasilać zmiany skórne. Chorzy na AZS nie tolerują ubrań z wełny. Umiejscowienie i rodzaj zmian skórnych zależą od wieku pacjenta oraz stopnia zaawansowania procesu zapalnego (faza ostre lub przewlekła).

W fazie ostrej można zauważyć rumieniowe ogniska skórne, które są wyraźnie odgraniczone od otaczającej skóry. Na tych obszarach mogą pojawić się drobne grudki, pęcherzyki oraz nadżerki. W przewlekłym stanie zapalnym skóry typowe są obszary z pogrubiałą skórą, zwiększonym rysunkiem linii skórnych (lichenizacja) oraz łuszczący się naskórek. U najmłodszych pacjentów, do drugiego roku życia, zmiany skórne mają charakter nieprzewidywalnych rumieniowo-wysiękowych ognisk, typowo występujące na twarzy oraz dalszych częściach ciała.

U niektórych dzieci mogą być zajęte skórzane zgięcia stawowe. Między trzecim a jedenastym rokiem życia obszary lichenizacji głównie są widoczne na powierzchniach zgięciowych stawów, zaś u starszych dzieci, podobnie jak u dorosłych, mogą obejmować grzbiety rąk. W najcięższych przypadkach, we wszystkich grupach wiekowych, cała skóra chorego może być dotknięta, co prowadzi do stanu nazywanego erytrodermią.

W sytuacji, gdy pojawią się u dziecka zmiany skórne towarzyszące intensywnemu swędzeniu, konieczna jest wizyta u dermatologa celem ustalenia diagnozy, przeprowadzenia diagnostyki oraz zaplanowania leczenia. Wiele zapalnych schorzeń skóry może objawiać się podobnymi objawami klinicznymi, dlatego konieczne jest ich wykluczenie.

Rozpoznanie atopowego zapalenia skóry jest określane na podstawie obrazu klinicznego oraz szczegółowo zebranego wywiadu lekarskiego. Dla diagnozowania tej choroby stosuje się kryteria diagnostyczne ustalone przez Hanifina i Rajkę. Objawy, które są istotne przy diagnozie to m.in.: świąd skóry, charakterystyczne zmiany skórne umiejscowione w okolicach zgięć kończyn, przewlekły przebieg zapalenia skóry, osobniczy lub rodzinny wywiad związanym z atopią, suchość skóry, rogowacenie mieszkowe, wyniki dodatnie z testów skórnych, wcześnie pojawiające się objawy chorobowe, zwiększone stężenie IgE we krwi, skłonność do wyprysku rąk i stóp, wyprysk na sutkach, zapalenie czerwieni wargowej, nawrotowe zapalenie spojówek, zaciemnienie okolic oczu, rumień twarzy, świąd skóry po spożyciu niektórych pokarmów, uczulenie na wełnę, nietolerancja pokarmów, biały dermografizm oraz "polakierowane paznokcie".

W celu potwierdzenia tła alergicznego u dzieci powyżej 4. roku życia, wykorzystuje się skórne testy punktowe, które polegają na aplikacji podejrzanych alergenów na skórze przedramienia. W przypadku niemożności przeprowadzenia testów (np. z powodu wieku pacjenta lub konieczności przyjmowania leków przeciwalergicznych), można zastosować badanie krwi w celu oznaczenia przeciwciał IgE przeciwko konkretnym alergenom lub całkowitą pulę przeciwciał.

Leczenie AZS u pacjentów zależy od wieku, rozległości i nasilenia zmian skórnych. Unikanie czynników uczulających jest zalecane, ale ważną rolę odgrywa odpowiednia pielęgnacja skóry dziecka. W przypadku suchości skóry zaleca się stosowanie emolientów o pH 5,5, które łagodzą dolegliwości świądowe. Skóra chorego dziecka wymaga aplikacji preparatu 3-4 razy dziennie.

W przypadku ognisk zapalnych zalecane jest stosowanie preparatów przeciwzapalnych. Preparaty steroidowe oraz inhibitory kalcyneuryny są bezpiecznymi lekami do stosowania zewnętrznego. Leczenie przeciwświądowe jest zalecane u dzieci z AZS, a w cięższych przypadkach może być konieczna fototerapia lub hospitalizacja.

U dzieci z udokumentowaną alergią rozważana jest immunoterapia swoista.

Jak już wspomniano, AZS może mieć charakter przewlekły i powracać, nawet po długim okresie bezobjawowym, co jest związane między innymi z sezonowym występowaniem alergii (np. pogorszenie zmian skórnych na wiosnę związane z pyleniem drzew).

Choroba ta nie dotyczy tylko dzieci, ponieważ nawet u 45-60% pacjentów może występować poza okresem dojrzewania. U dzieci z diagnozą choroby atopowej często występuje nadwrażliwość na alergeny środowiskowe, co może objawiać się we wczesnym dzieciństwie zarówno jako AZS, jak i alergia pokarmowa, a w przypadku braku leczenia może prowadzić do rozwoju astmy.

Po intensywnym leczeniu poprawy AZS nie muszą być widoczne na skórze, ale konieczne jest regularne stosowanie specjalnych preparatów do pielęgnacji skóry atopowej, tak zwanych emolientów. Na rynku medycznym dostępne jest wiele różnych preparatów o różnej konsystencji (lotiony, mleczka, kremy, tłuste kremy) oraz możliwość dodawania ich do kąpieli.

Skóra chorego dziecka powinna być nawilżana 3-4 razy dziennie nawet w okresie remisji. Regularne nawilżanie skóry ogranicza wchłanianie alergenów i zmniejsza uczucie swędzenia. Należy unikać drażniących substancji oraz kontaktu z alergenami. Jeśli zdiagnozowano alergię na pewne alergeny (roztocza kurzu, pleśnie), wskazane jest wprowadzenie zmian w otoczeniu, na przykład usunięcie dywanów w przypadku alergii na roztocza kurzu.

W przypadku dzieci, które nie wykazują jeszcze żadnych objawów chorobowych, a mają historię chorób alergicznych w rodzinie, zaleca się karmienie piersią noworodków i niemowląt, odpowiednią dietę dla matek karmiących, opóźnienie i stopniowe wprowadzanie pokarmów stałych oraz ograniczenie kontaktu dziecka z alergenami w otoczeniu.

W przypadku wystąpienia wczesnych objawów choroby, należy ograniczyć kontakt z potencjalnie szkodliwymi czynnikami środowiskowymi, odpowiednio pielęgnować skórę dziecka oraz zapobiegać infekcjom. Infekcje ogniskowe (np. próchnica w jamie ustnej, zaburzenia migdałków) mogą przyczynić się do nasilenia zmian skórnych, dlatego ważne jest szybkie ich leczenie.

Edukacja pacjentów i ich rodzin odgrywa kluczową rolę, która może być prowadzona w ramach szkół dotyczących atopii.

W domowych metodach łagodzenia zmian w przebiegu AZS kluczowe jest stosowanie emolientów, czyli emolientoterapia, jako główna metoda leczenia AZS, niezależnie od nasilenia objawów. Regularne używanie tych preparatów pomaga przywrócić funkcję bariery naskórkowej, zmniejsza suchość skóry, redukuje swędzenie i istotnie ogranicza konieczność stosowania leków przeciwzapalnych. Nowoczesne emolienty, znane jako emolienty plus, korzystnie wpływają na mikroflorę skóry i posiadają dodatkowe właściwości przeciwszcządowe i przeciwzapalne. Warto zauważyć, że preparaty stosowane na zapalnie zmienioną skórę mogą nasilać uczucie swędzenia. Istotne jest także unikanie czynników drażniących, takich jak czynniki mechaniczne (np. syntetyczne włókna, wełna), czynniki fizyczne (wysoka temperatura otoczenia, niska wilgotność) oraz czynniki chemiczne (np. mydła, detergenty).

Emolienty w terapii AZS są powszechnie stosowane od wielu lat, niezależnie od wieku pacjenta czy stopnia nasilenia objawów. Aby nie podrażniały skóry dziecka, powinny być wolne od substancji zapachowych, konserwantów i białek roślinnych. Dobry emolient zawiera substancje okluzyjne, które wiążą wodę i odbudowują barierę naskórkową. Nowe emolienty, tzw. emolienty plus, mają dodatkowe właściwości przeciwzapalne i przeciwświądowe.