Atopowe zapalenie skóry (AZS) to jedna z alergicznych chorób skóry powodowana uczuleniem na alergeny z otoczenia. Zazwyczaj występuje u dzieci w wieku przedszkolnym, cechuje się przewlekłym przebiegiem i tendencją do nawrotów po okresie remisji. Choroba ta ma podłoże genetyczne, wynikające z zaburzeń układu immunologicznego i budowy skóry.

U większości pacjentów z atopowym zapaleniem skóry obserwuje się podwyższone stężenie immunoglobuliny E (IgE), białka związanego z reakcjami alergicznymi. IgE przeciwdziała m.in. alergenom pochodzącym z pokarmów, pyłkom roślin, roztoczom kurzu domowego, sierści zwierząt i pleśniom. Występowanie zmian skórnych mogą także wpływać na układy hormonalny i nerwowy, a także stres, który może nasilać objawy kliniczne.

Atopowe zapalenie skóry (AZS) u dziecka charakteryzuje się typową lokalizacją zmian skórnych, które można zaobserwować na różnych częściach ciała, takich jak okolice podkolanowe, przedramiona, ręce, twarz oraz nadgarstki. Zmiany te mogą mieć postać rumieniwo-grudkową, swędzącą lub wypryskowatą. Jest to powszechny problem skórny, który wymaga odpowiedniej opieki i leczenia.

Atopowe zapalenie skóry charakteryzuje się uciążliwym i intensywnym swędzeniem skóry, które często powoduje rozdrażnienie i niepokój u dziecka, a także może prowadzić do problemów ze snem lub nawet bezsenności.

Dziecko cierpiące na AZS ma bardzo suchą skórę, która jest bardzo wrażliwa na czynniki zewnętrzne i łatwo ulega podrażnieniom. Kontakt z substancjami drażniącymi, takimi jak nieodpowiednie produkty pielęgnacyjne, pot, alergeny, może nasilać zmiany skórne. Chorzy nie znoszą ubrań z wełny. Typ i lokalizacja zmian skórnych zależą od wieku pacjenta oraz stopnia zaawansowania stanu zapalnego skóry (ostre lub przewlekłe zapalenie).

W fazie ostrej obserwuje się rumieniowe plamy, wyraźnie odgraniczone od otaczającej skóry, na których pojawiają się drobne grudki, pęcherzyki i nadżerki. W przewlekłym stanie zapalnym skóry typowe są grube grudki skórne z pogrubiałymi liniami skórnymi (lichenizacja), a także powierzchowne złuszczanie naskórka. U małych dzieci, do 2. roku życia, zmiany skórne mają charakter nieregularnych rumieniowych ognisk i zwykle występują na twarzy (policzki, czoło, owłosiona skóra głowy) oraz na kończynach i tułowiu.

W niektórych przypadkach mogą być zaatakowane skóra w zgięciach stawowych (łokciach, kolanach, nadgarstkach). W wieku od 3 do 11 lat ogniska lichenizacji pojawiają się głównie w okolicach zgięć stawów, podczas gdy u starszych dzieci, podobnie jak u dorosłych, mogą dotyczyć grzbietów rąk. W najpoważniejszych przypadkach, w każdym wieku, cała skóra chorego może być objęta chorobą, co określa się jako erytrodermię.

Jeśli dziecko ma zmiany skórne i intensywne swędzenie, należy skonsultować się z dermatologiem w celu diagnozy i leczenia. Istnieje wiele chorób skórnych o podobnym wyglądzie, które należy wykluczyć.

Rozpoznanie AZS jest określane na podstawie charakterystycznych objawów oraz szczegółowego wywiadu lekarskiego. W diagnostyce stosuje się kryteria Hanifina i Rajki. Do głównych symptomów należą: świąd skóry, zmiany skórne na powierzchni zgięciowej kończyn, przewlekłe zapalenie skóry, wywiad osobniczy lub rodzinny związany z atopią, suchość skóry, rogowacenie mieszkowe, dodatnie wyniki testów skórnych, szybkie pojawienie się objawów, wysokie stężenie IgE, skłonność do wyprysku rąk i stóp, zapalenie czerwieni wargowej, nawracające zapalenie spojówek, zaciemnienie okolic oczodołów, rumień twarzy, świąd skóry po spożyciu pokarmów, nietolerancja wełny, nietolerancja pokarmów, biały dermografizm i objaw "polakierowanych paznokci".

W celu potwierdzenia alergicznej przyczyny choroby u dzieci powyżej 4. roku życia wykonuje się testy skórne punktowe z podejrzanymi alergenami, takimi jak pokarmy, pyłki, roztocza, pleśnie i sierść zwierząt. W przypadku niemożności wykonania testów zaleca się badanie krwi w celu oznaczenia stężenia przeciwciał IgE skierowanych przeciwko konkretnym alergenom.

Leczenie atopowego zapalenia skóry zależy od wieku pacjenta, stopnia zaawansowania choroby oraz rozległości zmian skórnych. Ważne jest unikanie czynników uczulających oraz regularna pielęgnacja skóry dziecka. Zaleca się stosowanie emolientów, preparatów nawilżających i natłuszczających skórę, które łagodzą dolegliwości świądowe. W przypadku ognisk zapalnych konieczne jest stosowanie preparatów przeciwzapalnych, takich jak steroidy. Nową grupą leków są inhibitory kalcyneuryny, które mogą być stosowane profilaktycznie. Dzieci z AZS wymagają także terapii przeciwświądowej oraz, w cięższych przypadkach, fototerapii lub nawet hospitalizacji. W przypadku udokumentowanej alergii można rozważyć immunoterapię swoistą.

Tak jak już wspomniano, AZS to choroba przewlekła, która może nawracać, nawet po dłuższym okresie bezobjawowym, co może być związane ze sezonowym występowaniem alergii, na przykład pogorszenie zmian skórnych na wiosnę w związku z pyleniem drzew. Choroba ta nie dotyczy jedynie dzieci, ponieważ nawet u 45–60% pacjentów może występować poza okresem dojrzewania.

U dzieci z diagnozą choroby atopowej zauważa się skłonność do nadwrażliwości na alergeny środowiskowe, co może objawiać się we wczesnym dzieciństwie nie tylko w postaci AZS, ale także jako alergia pokarmowa, a u dzieci, które nie są leczone, może również rozwinąć się astma.

Po skutecznym leczeniu zaostrzenia AZS może nie być widocznych zmian skórnych, ale konieczne jest regularne nawilżanie skóry dziecka przy użyciu specjalnych preparatów przeznaczonych do pielęgnacji skóry atopowej, czyli emolientów. Na rynku dostępne jest wiele takich preparatów o różnej konsystencji (lotiony, mleczka, kremy, tłuste kremy), które można dodawać do kąpieli.

Nawilżanie skóry chorego dziecka powinno odbywać się 3-4 razy dziennie, nawet w okresie bezobjawowym. Zapewnienie odpowiedniego nawilżenia naskórka pomaga ograniczyć wchłanianie alergenów oraz zmniejsza uczucie swędzenia. Ważne jest unikanie substancji drażniących i kontaktu z uczulającymi alergenami. W przypadku stwierdzenia alergii na konkretny alergen (np. roztocza kurzu, pleśnie), zaleca się wprowadzenie odpowiednich zmian w otoczeniu dziecka, takich jak usunięcie dywanów przy alergii na roztocza kurzu.

W sytuacji, gdy dzieci nie wykazują jeszcze objawów chorobowych, a w ich rodzinach występują choroby alergiczne, zaleca się karmienie naturalne noworodków i niemowląt, odpowiednią dietę matek karmiących, opóźnienie i stopniowe rozszerzanie diety dziecka o pokarmy stałe oraz ograniczenie kontaktu dziecka z alergenami środowiskowymi.

W przypadku pojawienia się wczesnych objawów chorobowych, konieczne jest ograniczenie kontaktu organizmu pacjenta z szkodliwymi czynnikami środowiskowymi, odpowiednie pielęgnowanie skóry dziecka oraz zapobieganie infekcjom. Ogniska zapalne, na przykład w jamie ustnej w postaci próchniczych, niedoleczonych zębów czy obecność ropnych migdałków, mogą prowadzić do nasilenia zmian skórnych, dlatego istotne jest jak najwcześniejsze ich wyleczenie.

Edukacja pacjenta i jego bliskich odgrywa kluczową rolę, na przykład poprzez szkoły dla osób z atopowym zapaleniem skóry.

W trakcie łagodzenia objawów AZS w warunkach domowych kluczowe jest stosowanie emolientów, czyli emolientoterapia, jako główna metoda leczenia, niezależnie od nasilenia objawów. Regularne stosowanie tych preparatów pomaga przywrócić funkcje bariery naskórkowej, zmniejsza suchość skóry, redukuje swędzenie i pozwala ograniczyć stosowanie leków przeciwzapalnych. Nowoczesne emolienty, nazywane emolientami plus, mają korzystny wpływ na mikrobom skóry i dodatkowo wykazują działanie przeciwświądowo oraz przeciwzapalne. Ważne jest również unikanie czynników drażniących, takich jak materiały syntetyczne, wełna, wysoka temperatura otoczenia, niska wilgotność czy substancje chemiczne, które mogą pogłębiać objawy zapalenia skóry.

Emolienty są skuteczną formą terapii atopowego zapalenia skóry. Aby były bezpieczne dla skóry dziecka, nie powinny zawierać substancji zapachowych, konserwantów ani białek roślinnych. Dobry emolient powinien zawierać substancje natłuszczające, wiążące wodę i odbudowujące barierę ochronną naskórka. Nowe emolienty, tzw. emolienty plus, posiadają dodatkowe właściwości przeciwzapalne i przeciwświądowe.