Bóle dolnej części kręgosłupa są zazwyczaj spowodowane przez zwyrodnienia kręgosłupa, które mogą być wynikiem różnych czynników, takich jak predyspozycje genetyczne, rodzaj wykonywanej pracy, wiek, aktywność sportowa oraz budowa ciała.

Najczęstszą przyczyną bólu w dolnej części kręgosłupa jest uszkodzenie krążka międzykręgowego, który służy jako amortyzator i łącznik między poszczególnymi kręgami kręgosłupa.

Lumbago, znane również jako postrzał, to nagły i ostry ból w dolnym odcinku kręgosłupa, niezależnie od jego przyczyny. Głównym powodem tego rodzaju dolegliwości jest zazwyczaj choroba krążka międzykręgowego.

Proces zwyrodnieniowy krążków międzykręgowych, który rozpoczyna się już w okresie dojrzewania i postępuje wraz z wiekiem, nazywany jest dyskopatią.

Nagłe nasilenie procesów zwyrodnieniowych w krążku międzykręgowym pod wpływem nadmiernego obciążenia może prowadzić do pęknięcia włókien pierścienia włóknistego i przesunięcia jądra miażdżystego do tyłu, co wywołuje ostry ból kręgosłupa. Wówczas mówimy o ostrej lumbalgii, potocznie nazywanej również postrzałem lub lumbago.

Jeśli jądro miążdżyste przesunie się do tyłu, uciskając korzenie nerwowe w kanale kręgowym, ból kręgosłupa może być towarzyszony bólem promieniującym do pośladka, uda lub stopy. Zjawisko to nazywane jest rwą kulszową lub bólem korzeniowym.

Czasami pierścień włóknisty może ulec przerwaniu, powodując przesunięcie fragmentu jądra miążdżystego do kanału kręgowego, co prowadzi do ucisku na korzenie nerwowe lub ich uszkodzenia. Mówimy wtedy o przepuklinie jądra miążdżystego krążka międzykręgowego. Wraz z bólem mogą pojawić się objawy neurologiczne, takie jak zaburzenia czucia, niedowład stopy i osłabienie odruchów głębokich.

Dyskopatia nie zawsze jest przyczyną bólów lędźwiowych. Często ból pochodzi z przeciążonych lub przykurczonych zakończeń nerwowych przykręgosłupowych, stawów międzywyrostkowych lub więzadeł kręgosłupa. Należy pamiętać również o innych patologiach, takich jak guzy kręgosłupa, zmiany zapalne, zmiany ropne, krwiaki w kanale kręgowym czy złamania kręgosłupa, zwłaszcza u osób starszych i chorych na osteoporozę.

Kolejną grupą dolegliwości odczuwanych często jako lumbago są bóle spowodowane przez problemy w sąsiednich narządach:

• układu moczowego (np. kamica nerkowa, zapalenie dróg moczowych, zapalenie pęcherza)
• układu rozrodczego u kobiet (przewlekłe stany zapalne narządu rodnego, guzy macicy i przydatków, endometrioza, bolesne miesiączki)
• gruczołu krokowego u mężczyzn (zapalenie, nowotwór)
• dolnego odcinka przewodu pokarmowego (przewlekłe zaparcia)
• wątroby i trzustki
• stawów biodrowych i krzyżowo-biodrowych.

Mówimy wtedy o tzw. bólach rzutowanych (udzielonych, przekazanych).

Większość dorosłych ludzi doświadcza bólów w dolnym odcinku kręgosłupa w pewnym momencie swojego życia. Co roku około 5% populacji cierpi na ten rodzaj bólu. U 90% pacjentów dochodzi do poprawy po 2 miesiącach od początku objawów, ale u 75% z nich ból kręgosłupa powraca.

Rozróżnia się dwa typy zespołów bólowych kręgosłupa lędźwiowego wynikających z dyskopatii.

Pierwszy typ to nagle pojawiające się ostry ból krzyża, wywołany gwałtownym obciążeniem kręgosłupa podczas schylania się, podnoszenia ciężkich przedmiotów lub przy skręceniu tułowia. Ból jest przenikliwy i ostry, odczuwany głęboko, a każdy ruch pogłębia cierpienie. Zazwyczaj ból lokalizuje się w dolnej części kręgosłupa i okolicach przykręgosłupowych, ale w niektórych przypadkach może promieniować do biodra, uda, łydki lub stóp. Odruchowy kurcz mięśni przykręgosłupowych często unieruchamia tułów, powodując znaczne skrzywienie w boczno-przednią lub przednio-tylną płaszczyznę.

Drugi rodzaj bólu kręgosłupa lędźwiowego to tępe, rozlany bóle stopniowo narastające. Następuje nasilenie podczas stania, siedzenia i chodzenia, a ulga pojawia się w pozycji leżącej. Ten typ bólu jest charakterystyczny dla okresu choroby dysku międzykręgowego przed jego pęknięciem.

Inny rodzaj bólu kręgosłupa lędźwiowego to ból zapalny. Jest to ból w okolicach lędźwiowo-krzyżowych, promieniujący do pachwin, pośladków i stawów kolanowych, zazwyczaj tępy, trudny do zlokalizowania, jednostronny lub obustronny, przerywany, a po kilku miesiącach staje się stały. Ból często nasila się w drugiej części nocy (pacjent może wstać z łóżka, aby złagodzić ból), rano towarzyszy mu uczucie sztywności. Intensywność bólu zmniejsza się po wykonaniu ćwiczeń fizycznych.

W przypadku bólu w dolnej części pleców zazwyczaj sami pacjenci ograniczają ruchy i obciążenia kręgosłupa. Zaleca się pozostanie w łóżku w pozycji na boku z nogami ugiętymi w stawach kolanowych i biodrowych lub na plecach z podłożoną poduszką pod kolana, co może przynieść ulgę. Ważne jest jednak unikanie długotrwałego unieruchomienia. Poprawa stanu zdrowia zazwyczaj występuje po 1–2 dniach, ale jeśli ból nie ustępuje w ciągu 3–4 dni, konieczna może być wizyta u lekarza.

W celu złagodzenia bólu można sięgnąć po doustne leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol, ibuprofen, diklofenak, naproksen czy kwas acetylosalicylowy, które są dostępne bez recepty. Istnieje również możliwość zastosowania maści lub żeli zawierających leki przeciwbólowe i przeciwzapalne. Dodatkowo, niektórym pacjentom mogą pomóc okłady chłodzące lub rozgrzewające.

Jeśli powyższe postępowanie nie przynosi rezultatów, należy skonsultować się z lekarzem pierwszego kontaktu, który po dokładnym zbadaniu może zalecić mocniejsze leki przeciwbólowe, a nawet leki uspokajające bądź rozluźniające mięśnie, a w przypadkach skrajnych leki narkotyczne podawane doustnie lub w zastrzykach.

Intensywny ból w okolicach kręgosłupa lędźwiowego, wywołujący trudności z oddawaniem moczu i stolca, zazwyczaj sugeruje problem na drodze odruchowej. Leki przeciwbólowe z reguły przynoszą ulgę, a także ciepła kąpiel bywa czasami pomocna w rozluźnieniu zwieraczy. Jeśli jednak nie doznajesz poprawy w oddawaniu moczu przez kolejne 12 godzin, koniecznie udaj się do lekarza.

Natychmiast skontaktuj się z lekarzem, jeśli bólowi (szczególnie promieniującemu do dolnej kończyny) towarzyszą:

• osłabienie stopy (brak możliwości ruchu w stawie skokowym)
• osłabienie siły mięśniowej w innej części dolnej kończyny
• zaburzenia czucia w skórze dolnej kończyny.

Te objawy mogą wskazywać na ucisk nerwu spowodowany uciskiem krążka międzykręgowego.

W przypadku bólu przewlekłego, warto zwrócić się do lekarza w przypadku następujących objawów:

• nieuzasadniona utrata wagi ciała
• gorączka lub dreszcze towarzyszące bólowi
• nasilenie bólu w nocy lub podczas leżenia.

Przed dokonaniem diagnozy i rozpoczęciem leczenia lekarz musi pozyskać podstawowe informacje na temat wystąpienia, lokalizacji i intensywności bólu oraz obiektywnych wyników badania fizykalnego. Kiedy zgłasza się do lekarza z bólem w dolnej części pleców, należy być przygotowanym na pytania dotyczące:

• momentu i okoliczności pojawienia się objawów
• intensywności bólu
• faktorów, które pogłębiają ból (konkretne pozycje, wysiłek, ruch)
• faktorów, które zmniejszają dolegliwość bólową
• czasu trwania dolegliwości.

W określeniu właściwej diagnozy istotne jest precyzyjne zlokalizowanie bólu (ból w dolnej części pleców, bóle promieniujące, bóle korzeniowe). Lekarz będzie także pytał o inne objawy towarzyszące bólowi (np. gorączkę z dreszczami, trudności z oddawaniem moczu i kału, zaburzenia czucia w nogach i w okolicach krocza, problemy z funkcją seksualną), przyjmowane wcześniej leki, jak również istniejące inne schorzenia.

Podczas badania lekarz oceni siłę mięśniową i odruchy w dolnej części ciała, czucie i napięcie nerwów korzeniowych. Do tego celu wykorzystuje się testy, takie jak podnoszenie kończyn w pozycji leżącej, zginanie i prostowanie kończyn, wywoływanie odruchów ścięgnistych oraz testowanie wrażeń czuciowych poprzez delikatne dotykanie skóry różnymi narzędziami.

W większości przypadków, jeśli nie występują zaburzenia neurologiczne ani nie ma powodów do podejrzewania urazów, stanów zapalnych lub nowotworowych na podstawie wywiadu, nie jest konieczne przeprowadzanie testów obrazowych w celu ustalenia diagnozy.

Badania obrazowe u pacjentów z nagłymi objawami bólu kręgosłupa są wykonywane w przypadku podejrzenia nowotworu lub procesu zapalnego w okolicach kręgosłupa. W sytuacjach, gdy do bólu dołączają się objawy neurologiczne, takie jak niedowłady, zaburzenia odruchów, zaburzenia czucia czy nietrzymanie moczu, konieczne jest natychmiastowe wykonanie badań i ocena wyników w kontekście ewentualnej interwencji operacyjnej. Natomiast w przypadku przewlekłego bólu kręgosłupa badania obrazowe mają na celu poprawę dalszego leczenia, korektę rehabilitacji lub ocenę potrzeby interwencji operacyjnej.

W diagnostyce bólów kręgosłupa lędźwiowego używa się zdjęć rentgenowskich (zarówno w spoczynku, jak i w ruchu, w różnych projekcjach), tomografii komputerowej kręgosłupa oraz rezonansu magnetycznego. Zdjęcie rentgenowskie służy do oceny struktury kostnej, zwłaszcza po urazach lub w przypadku podejrzenia nowotworu. Badanie tomograficzne pozwala na dokładne obrazowanie struktur kostnych oraz ocenę ewentualnych zmian miękkich, a rezonans magnetyczny jest najbardziej czułym badaniem w wykrywaniu przepukliny jądra miażdżystego i innych patologii kręgosłupa.

W leczeniu ostrego bólu w dolnej części pleców kluczowe jest stosowanie terapii zachowawczej.
Należy na początku odciążyć kręgosłup, unikając długotrwałego unieruchomienia w łóżku (nie dłużej niż 4-5 dni).
Wskazane jest również stosowanie leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych, zarówno doustnie, w zastrzykach, jak i miejscowo w postaci żelu lub maści.
Niektórym pacjentom mogą być zalecane leki rozluźniające mięśnie.
Należy unikać czynności, które mogą zaostrzyć ból, a także skupić się na edukacji pacjenta, aby pomóc mu zrozumieć przyczyny dolegliwości i nauczyć prostych metod łagodzenia bólu oraz unikania działań obciążających kręgosłup, które mogą pogorszyć objawy, takich jak schylanie się, podnoszenie ciężarów, skłony czy nadmierne przeprosty kręgosłupa.

Kolejnym krokiem w terapii bólu dolnego odcinka kręgosłupa jest fizykoterapia i rehabilitacja. Niezwłoczne wprowadzenie tych metod jest kluczowe, aby zminimalizować ryzyko przekształcenia ostrzego bólu w przewlekłą dolegliwość. Ważne jest, aby pamiętać, że zabiegi fizykoterapeutyczne, takie jak TENS, elektrostymulacja, ultradźwięki (nie zalecane w fazie ostrej) oraz terapie termiczne, stanowią uzupełnienie procesu rehabilitacji. Leczenie oparte wyłącznie na fizykoterapii przynosi znacznie mniejsze efekty w porównaniu z równoczesnym stosowaniem terapii fizycznej i ćwiczeń.

Ćwiczenia przeznaczone na ból w dolnej części pleców nie są uniwersalne. Program treningowy powinien być dostosowany do potrzeb każdego pacjenta i wspierany przez specjalistę od rehabilitacji aż do momentu, kiedy pacjent będzie w stanie samodzielnie kontynuować regularne ćwiczenia w domu.

Poniżej przedstawiono przykładowe ćwiczenia do stosowania w przypadku bólu lędźwi:

Leczenie operacyjne jest konieczne tylko w wyjątkowych przypadkach pacjentów cierpiących na ból w dolnej części pleców. Sytuacje wymagające pilnej interwencji chirurgicznej obejmują występowanie niedowładu w kończynie dolnej (potwierdzonego uciskiem na korzeń nerwowy przez fragment krążka międzykręgowego) oraz rwa kulszowa z zatrzymaniem moczu i zaburzeniami czucia na kończynach lub w okolicach krocza. Dodatkowo, obecność niestabilnego złamania kręgosłupa, guza lub ropnia w kanale kręgowym przy jednoczesnym deficycie neurologicznym (niedowład, zaburzenia czucia, zaburzenia odruchów) także stanowi wskazanie do pilnej operacji.

Interwencja chirurgiczna może być również konieczna w przypadku ciężkiego bólu, który nie ustępuje po lekach przeciwbólowych, lub w przypadku przewlekłego bólu pleców, który nie reaguje na leczenie zachowawcze, a badania obrazowe potwierdzają ucisk na nerwy. Najczęściej wykonywanym zabiegiem w przypadku przepukliny jądra miażdżystego w dolnym odcinku kręgosłupa jest mikrodyscektomia. Kiedy ucisk na korzenie nerwowe wynika nie tylko z dyskopatii, lecz także z zwyrodnienia stawów międzykręgowych lub zwyrodnienia więzadeł w kanale kręgowym, konieczna jest laminektomia.

Leczenie chirurgiczne usuwa jedynie zwężenie w kanale kręgowym i czasem stabilizuje kręgi, ale nie eliminuje przyczyny schorzenia, czyli degeneracji krążków międzykręgowych i całego kręgosłupa.

Ból kręgosłupa lędźwiowego może mieć różne przyczyny, nie tylko ucisk na nerwy, ale także inne czynniki, na które operacja nie działa, co ogranicza skuteczność leczenia chirurgicznego.

Jeśli przepuklina dysku była głównym powodem bólu, zazwyczaj rezultaty leczenia są dobre, ale jeśli ból ma inne źródła, to operacja nie zawsze przynosi oczekiwane efekty. Około 60% pacjentów operowanych z powodu przepukliny wraca do pracy po roku, ale 25% wymaga zmiany zajęcia, a jedynie 15% nie jest w stanie pracować z powodu chronicznego bólu kręgosłupa.

Po operacji konieczna jest dalsza rehabilitacja, aby zmniejszyć ryzyko nawrotu przepukliny. W ciągu 2 lat po zabiegu u około 10% pacjentów występuje nawrót.

Charakterystyczną cechą choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa jest cykliczne nasilenie i złagodzenie objawów bólowych. Dlatego kontynuacja regularnych i systematycznych ćwiczeń rehabilitacyjnych (takich jak ćwiczenia aerobowe, wzmacniające mięśnie brzucha i pleców, oraz stretching) jest kluczowa. Ważne jest przestrzeganie podstawowych zasad dotyczących właściwego obciążenia kręgosłupa i unikania pozycji, które mogą zwiększyć ryzyko powtórnego uszkodzenia krążka międzykręgowego.

Po zakończeniu leczenia operacyjnego rutynowe badania kontrolne nie są konieczne, jeśli objawy bólowe nie powracają lub są łagodne, nie sugerując nawrotu przepukliny jądra miażdżystego.

Nie ma jednej idealnej metody zapobiegania chorobie zwyrodnieniowej kręgosłupa i bólom lędźwiowym.

Proste metody, które pomagają zmniejszyć ryzyko bólu kręgosłupa lędźwiowego, to ograniczenie obciążeń, unikanie wstrząsów, regularne ćwiczenia aerobowe i utrzymanie prawidłowej postawy ciała.