Cholesterol, będący steroidowym alkoholem syntetyzowanym w różnych tkankach, odgrywa kluczową rolę w organizmie. Składa się z czterech hydrofobowych pierścieni steranu, ogona węglowodorowego i hydrofilowej grupy hydroksylowej.

Cholesterol pełni ważną rolę jako składnik budulcowy błon lipidowych, odpowiadając za ich strukturalną stabilność i płynność komórek. Ponadto uczestniczy w przekazywaniu sygnałów poprzez otoczkę mielinową komórek nerwowych, co jest kluczowe dla prawidłowego funkcjonowania mózgu i układu nerwowego.

Cholesterol ma także wpływ na aktywność receptorów i enzymów biorących udział w różnych szlakach metabolicznych, oraz pełni istotną rolę w trawieniu tłuszczu jako składnik żółci.

Ponadto, cholesterol jest prekursorem syntezy witaminy D₃ oraz wielu hormonów steroidowych, takich jak aldosteron, progesteron, estrogen, testosteron i kortyzon.

Istnieją dwa rodzaje cholesterolu, zewnętrzny i wewnętrzny.

Zewnętrzny cholesterol to ten, który pochodzi z pożywienia. Znajduje się głównie w tłuszczach zwierzęcych oraz produktach pochodzenia zwierzęcego, takich jak mięso, jaja i nabiał.

Wewnętrzny cholesterol jest produkowany w organizmie człowieka. Główne miejsca syntezy to wątroba, jelita i skóra. Dziennie w wątrobie syntetyzowane jest około 800 mg cholesterolu, a w całym organizmie zdrowego człowieka nawet do 1500 mg. Około 10% cholesterolu syntetyzowanego wewnętrznie pochodzi z jelit.

Cholesterol znajduje się również w tkankach o gęsto upakowanych błonach, takich jak mózg i rdzeń kręgowy.

Cholesterol całkowity to suma cholesterolu w organizmie, zarówno tego dostarczonego z jedzeniem, jak i tego wytworzonego w organizmie. Badanie stężenia cholesterolu całkowitego, obok oznaczenia cholesterolu LDL, cholesterolu HDL i triglicerydów, nazywa się profilem lipidowym lub lipidogramem. Jest to podstawowe badanie służące ocenie gospodarki lipidowej organizmu.

Należy pamiętać, że przemieszczanie się cholesterolu jest procesem ciągłym, a utrzymanie odpowiedniego poziomu cholesterolu w różnych tkankach wymaga skomplikowanego systemu transportu.

Ponieważ cholesterol nie rozpuszcza się we krwi i płynach obwodowych, konieczny jest transport do docelowych miejsc za pomocą kompleksów zawierających białka, czyli lipoprotein.

Lipoproteiny osocza są sferycznymi cząstkami zbudowanymi z hydrofobowego rdzenia, bogatego w cholesterol i triglicerydy oraz z płaszcza utworzonego z wolnego cholesterolu, fosfolipidów i apolipoproteiny. Gęstość oraz średnica cząstki lipoproteiny zależy od składu chemicznego, a im większa jest zawartość apolipoprotein, tym mniejsza jest średnica cząstki. Najwyższą zawartością apolipoprotein cechują się lipoproteiny HDL, a najniższą chylomikrony.

Apolipoproteiny odgrywają kluczową rolę w lipoproteinach, regulując ich tworzenie i transport lipidów w środowisku wodnym osocza. Ponadto wpływają na enzymy związane z metabolizmem lipoprotein.

W zależności od gęstości lipoprotein można rozróżnić:

• chylomikrony
• lipoproteiny o bardzo małej gęstości (VLDL)
• lipoproteiny o pośredniej gęstości (IDL)
• lipoproteiny o małej gęstości (LDL)
• lipoproteiny o dużej gęstości (HDL).

Cholesterol znajdujący się w LDL często nazywany jest „złym”. Jest to związane z faktem, że LDL przekazuje cholesterol do poszczególnych komórek, rozprowadzając go w organizmie. Nieprawidłowości w metabolizmie mogą prowadzić do gromadzenia się nadmiaru LDL i rozwoju miażdżycy. LDL są stosunkowo małe, co sprawia, że łatwo przenikają przez ściany naczyń. Należy pamiętać, że LDL, szczególnie pod wpływem wolnych rodników, stanowią jeden z czynników prowadzących do miażdżycy.

Inne nierównowagi sprzyjające miażdżycy obejmują m.in. zaburzenia funkcji śródbłonka naczyniowego, zwiększoną aktywację płytek krwi, zaburzone procesy rozpuszczania skrzepów w naczyniach oraz uwalnianie czynników prozapalnych.

Cholesterol zawarty w HDL określany jest jako pozytywny. Jest to związane z rolą HDL w transporcie cholesterolu z komórek pozawątrobowych do wątroby, oczyszczając tkanki z nadmiaru cholesterolu.

Zarówno badania kliniczne, jak i epidemiologiczne wykazują pozytywną zależność między stężeniem HDL a ryzykiem rozwoju miażdżycy. Mechanizm ochronnego działania HDL polega na transporcie cholesterolu do wątroby, oraz na innych właściwościach takich jak antyoksydacyjne, przeciwzapalne i przeciwzakrzepowe działanie.

Oznaczeniem poziomu cholesterolu z jego frakcjami zajmuje się test lipidogramu. Wysoki poziom cholesterolu zazwyczaj wynika z interakcji wielu czynników środowiskowych, takich jak:

• niewłaściwe odżywianie
• brak aktywności fizycznej
• palenie papierosów oraz
• dziedziczne predyspozycje.

Chociaż test lipidogramu jest szeroko dostępny, istnieją określone sytuacje, gdy jest on konieczny. Dotyczy to osób:

• z cukrzycą typu 2
• z chorobami sercowo-naczyniowymi
• z nadciśnieniem tętniczym
• palących papierosy
• z nadwagą (BMI ≥30 kg/m² lub obwodem talii >94 cm u mężczyzn i >80 u kobiet)
• z rodziną obciążoną przedwczesnymi zgonami z powodu chorób sercowo-naczyniowych
• z przewlekłymi chorobami zapalnymi, np. reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty układowy, łuszczyca
• z przewlekłą niewydolnością nerek
• z historią rodzinnej hipercholesterolemii.

Należy również rozważyć wykonanie lipidogramu u wszystkich mężczyzn powyżej 40 roku życia i kobiet powyżej 50 roku życia, zwłaszcza po menopauzie.

Tradycyjnie zaleca się przeprowadzenie testu lipidogramu na czczo, ale badania sugerują, że różnice w większości parametrów między próbkami pobranymi na czczo i po posiłku są niewielkie, a dla większości osób niewielkie podwyższenie poziomu nie będzie miało znaczenia klinicznego. Istnieją również korzyści z pobrania próbek po posiłku, takie jak większy komfort pacjenta.

W zależności od wyniku, lekarz podejmie decyzję o leczeniu niefarmakologicznym, obejmującym odpowiednią dietę i zwiększoną aktywność fizyczną, lub farmakoterapią.

Normy poziomu cholesterolu całkowitego i innych frakcji dolne (z małym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych) przedstawiają się następująco:

• cholesterol całkowity: 3,0–4,9 mmol/l (114–190 mg/dl)
• cholesterol HDL: kobiety >1,3 mmol/l (50 mg/dl), mężczyźni >1,0 mmol/l (40 mg/dl)
• cholesterol LDL: <3,0 mmol/l (115 mg/dl) dla osób zdrowych z niskim ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych
• triglicerydy: <1,7 mmol/l (150 mg/dl) na czczo lub <2,0 mmol/l (175 mg/dl) po posiłku

Normy poziomu cholesterolu LDL różnią się w zależności od kategorii ryzyka sercowo-naczyniowego (niskie, umiarkowane, wysokie, bardzo wysokie). Im wyższe ryzyko, tym niższe docelowe stężenie LDL.

Stan, w którym stwierdza się podwyższony poziom cholesterolu i LDL, nazywany jest hipercholesterolemią.

Wyróżnia się hipercholesterolemię:

• pierwotną (monogenową i wielogenową), wynikającą z interakcji czynników genetycznych i środowiskowych (głównie żywieniowych), oraz
• wtórną, która jest skutkiem innych chorób (m.in. niedoczynności tarczycy, zespołu Cushinga, chorób wątroby z cholestazą) lub przyjmowania niektórych leków (np. kortykosteroidów, progestagenów, leków moczopędnych).

Zawartość cholesterolu w różnych produktach spożywczych różni się znacznie. Najwięcej cholesterolu znajdziemy w żółtku jaja kurzego, a najmniej w białku jaja kurzego.

Badanie przeprowadzone w 2003 roku przez Kunachowicz i in. wykazało, że również w wątrobie kurczaka, pasztecie pieczonym czy jajach kurzych znajduje się duża ilość cholesterolu.

Natomiast w jogurcie naturalnym, mleku czy serze twarożkowym chudym zawartość cholesterolu jest minimalna.

W przypadku leczenia zwiększonego stężenia cholesterolu dieta stanowi istotny element terapii. Aby ograniczyć ilość tłuszczu i cholesterolu w diecie, należy pamiętać o kilku kwestiach:

• Włącz do diety warzywa i owoce. Są one bogatym źródłem witamin A, E i C, które mają działanie antyoksydacyjne, zapobiegają powstawaniu wolnych rodników i zmniejszają stan zapalny.
• Spożywaj produkty bogate w błonnik pokarmowy, takie jak surowe warzywa i owoce, płatki owsiane, brązowy ryż, makarony razowe oraz grube kasze.
• Włącz do jadłospisu oleje roślinne, zwłaszcza olej rzepakowy i oliwę z oliwek.
• Dodaj do codziennej diety orzechy, pestki i nasiona, które są źródłem kwasów tłuszczowych omega-3 i omega-6, korzystnie wpływają na serce i zmniejszają stężenie cholesterolu LDL.
• Jeśli spożywasz mleko i produkty nabiałowe, wybieraj te o obniżonej zawartości tłuszczu, na przykład jogurt o zawartości tłuszczu nieprzekraczającej 2%.
• Staraj się spożywać ryby co najmniej 2 razy w tygodniu, szczególnie tłuste ryby morskie, takie jak łosoś, makrela, szprot, bogate w kwasy tłuszczowe omega-3.
• Wybieraj chude mięso, takie jak drób, chuda wołowina, cielęcina, i przed obróbką usuwaj widoczny tłuszcz.
• Ogranicz spożycie produktów smażonych i korzystaj z technik kulinarnej, takich jak gotowanie, duszenie, grillowanie.

Żywność wzbogacona w fitosterole oraz suplementy:

W niektórych przypadkach pomocne może być włączenie do diety żywności wzbogaconej w sterole i stanole roślinne (tzw. fitosterole), takie jak margaryny, jogurty czy serki twarogowe.

Stanole roślinne zapobiegają przenikaniu cholesterolu do krwiobiegu, dlatego zalecane jest spożycie produktów wzbogaconych o stanole roślinne w ilości do 2 g dziennie. Należy jednak pamiętać, że nie powinny tego robić dzieci, kobiety w ciąży i kobiety karmiące.

W leczeniu hipercholesterolemii mogą być pomocne także suplementy zawierające czerwony sfermentowany ryż.

Należy pamiętać, że stosowanie wspomnianych związków nie zastępuje zmian w diecie, stylu życia oraz leczenia farmakologicznego.