Badanie ogólne moczu to podstawowy test diagnostyczny stosowany w praktyce lekarskiej, który dostarcza istotnych informacji na temat stanu zdrowia pacjenta. Ocena cech fizykochemicznych moczu, takich jak kolor, klarowność, gęstość oraz pH, a także obecność elementów upostaciowanych, takich jak komórki czy kryształy, może pomóc w ustaleniu wstępnej diagnozy, monitorowaniu leczenia lub obserwacji postępu choroby.

Pierwszym etapem jest ocena makroskopowa barwy i klarowności moczu, która powinna być słomkowożółta i przejrzysta. Gęstość moczu informuje o płynności nerek i zagęszczeniu moczu, a pH odzwierciedla równowagę organizmu. Istotne jest także sprawdzenie obecności glukozy, białka i ciał ketonowych w moczu. W każdej próbce oznacza się również zawartość bilirubiny i urobilinogenu, produkty metabolizmu hemoglobiny. Ostatnim etapem jest ocena mikroskopowa osadu moczu, gdzie można zidentyfikować różne komórki, bakterie, grzyby, pierwotniaki oraz kryształy.

Niezbędne jest, aby pozyskana próbka moczu była zbiórką i przechowywana w odpowiedni sposób. Wykonane czynności bezpośrednio wpłyną na wiarygodność otrzymanego wyniku badania. Przed oddaniem próbki moczu do testu, należy dokładnie umyć okolice otworu cewki moczowej, aby uniknąć kontaminacji moczu przez bakterie obecne wokół otworu cewki. Należy pobrać pierwsze poranne oddanie moczu do czystego, jednorazowego pojemnika. Ważne jest, aby próbka pochodziła z pośrodkowego strumienia, co oznacza, że należy zacząć oddawanie moczu do toalety, a następnie przesunąć pojemnik tak, aby wypełnić go co najmniej w połowie (40-60 ml). Mocz przeznaczony do badania powinno pobierać się po około 8 godzinach snu. Ponadto, należy unikać intensywnego wysiłku fizycznego w dniu poprzedzającym badanie, aby uniknąć wpływu na uzyskany wynik. Polskie Towarzystwo Diagnostyki Laboratoryjnej zaleca zachowanie przynajmniej 3-dniowego wstrzymania się od stosunku przed badaniem. Wskazówka ta dotyczy zarówno kobiet, jak i mężczyzn i związana jest z ryzykiem zanieczyszczenia próbki spermą. Kobiety w trakcie miesiączki powinny odroczyć badanie moczu do momentu całkowitego odrzucenia błony śluzowej macicy. Pozyskaną próbkę należy dostarczyć do laboratorium w ciągu 2 godzin. Jeśli nie ma takiej możliwości, czas ten można wydłużyć do 4 godzin, przechowując próbkę w lodówce. Przetrzymywanie moczu zbyt długo może spowodować namnażanie bakterii, wytrącanie kryształów oraz rozpad komórek i białek, co z kolei uniemożliwi uzyskanie wyniku klinicznie użytecznego.

W zależności od poziomu stężenia moczu, jego kolor może różnić się, mogą występować odcienie ciemniejsze lub jaśniejsze. Osoby, które spożywają niewystarczającą ilość płynów w ciągu dnia, będą rzadziej oddawać mniejsze ilości ciemnożółtego moczu. Natomiast osoby, które dbają o odpowiednie nawodnienie organizmu, będą częściej oddawać większe porcje rozcieńczonego moczu o bladożółtym kolorze. Barwa moczu może być również zależna od zawartych w nim substancji chemicznych. Źródłem barwników mogą być zarówno składniki odżywcze z diety, jak i przyjmowane suplementy i leki. Na przykład zielonkawy kolor moczu może wynikać z bogatej diety w warzywa liściaste, zwłaszcza szpinak.

Suplementacja witaminą C często powoduje żółte zabarwienie moczu. W niektórych przypadkach zmiana koloru moczu może być związana z zakażeniem bakteryjnym dróg moczowych, spowodowanym obecnością bakterii, takich jak bakterie z rodzaju Serratia.

Nie zawsze zmiana koloru moczu jest powodem do niepokoju zdrowotnego. Aby ustalić możliwą przyczynę zmiany barwy moczu, warto zacząć od analizy diety, zażywanych suplementów i leków. Różowe lub czerwone zabarwienie moczu może być spowodowane spożyciem buraków, jagód, rzodkiewki, czerwonej kapusty lub żurawiny. Jasnobrązowy kolor może wynikać z produktów zbożowych, jaj, mięsa lub warzyw liściastych bogatych w witaminę B2 i karotenoidy.

Ciemnobrązowy odcień może być efektem spożycia fasoli, bobu lub rabarbaru. Intensywny wysiłek fizyczny również może wpłynąć na ciemniejszy kolor moczu, podobnie jak okres menstruacyjny. Dodatkowo, zmianę barwy moczu mogą wywołać przyjmowane leki. W przypadku utrzymującego się długotrwale ciemnego koloru moczu, zaleca się skonsultowanie z lekarzem w celu oceny stanu zdrowia.

Leki mogą wpływać na zmianę koloru moczu. Na przykład, stosując leki przeciwbakteryjne zawierające substancje czynne takie jak furazydyna, furazolidon, metronidazol, lewodopa, chinina, chlorochina, salicylany oraz fenacetyna, można zaobserwować czerwonobrunatne zabarwienie moczu. Z kolei fenytoina, ryfampicyna oraz azatiopryna mogą spowodować jasnoróżowe zabarwienie moczu.

Jeżeli zmiana koloru moczu jest trwała, to może wskazywać na poważne problemy zdrowotne, takie jak choroby nerek, zakażenie dróg moczowych, niedokrwistość hemolityczna, żółtaczka czy uszkodzenie mięśni. W niektórych z wymienionych stanów klinicznych zmiana barwy wiąże się z obecnością w moczu czerwonych krwinek. Krwawienie może pochodzić z górnych dróg moczowych, tj. nerek i moczowodów podczas którego obserwować będziemy brunatne zabarwienie moczu. W przypadku dolnych dróg moczowych, tj. krwawienia z pęcherza lub cewki moczowej, mocz będzie miał żywoczerwoną barwę. Przyczyną krwawienia z układu moczowego mogą być torbiele, złogi nierozpuszczalnych substancji chemicznych, zakażenia bakteryjne, naciek nowotworowy czy substancje o działaniu toksycznym. Pojawienie się w moczu hemoglobiny, która pochodzi z krwinek czerwonych prowadzi do zmiany zabarwienia moczu na brązowy do nawet czarnego. Sytuacja taka ma miejsce w przebiegu niedokrwistości hemolitycznej i przyspieszonego rozpadu krwinek czerwonych. Podobna barwa moczu towarzyszyć będzie zwiększonemu wydalaniu z moczem mioglobiny. Białko to jest podstawowym budulcem komórek mięśni szkieletowych. Stąd też w wyniku zbyt intensywnego wysiłku fizycznego bądź na skutek rozległego urazu i rozpadu tkanki mięśniowej, do krwiobiegu uwalniana jest duża ilość mioglobiny. Zarówno hemoglobina, jak i mioglobina, przedostając się do moczu może uszkadzać nerki (szczególnie działając na kanaliki nerkowe).

Kolejną cząsteczką, którą wykrywa się w moczu w trakcie choroby jest bilirubina, która powoduje, że mocz przybiera pomarańczowobrunatne zabarwienie. Obecność bilirubiny w moczu informuje o dolegliwościach ze strony wątroby lub dróg żółciowych.

Przytoczone przykłady przyczyn ciemnej barwy moczu są tymi najpowszechniej występującymi. Warto w tym miejscu również wspomnieć o rzadkich chorobach genetycznych, w których jednym z charakterystycznych objawów jest zmiana barwy moczu. Jedną z takich grup chorób są porfirie, w których dochodzi do zaburzenia jednego z etapów syntezy hemu. Prowadzi to do akumulacji w organizmie i zwiększonego wydalania z moczem związków chemicznych zwanych porfinami, które zmieniają barwę moczu na ciemnofioletowy lub purpurowy kolor – w praktyce obecność porfiryn można podejrzewać, gdy mocz przyjmuje ciemną barwę po dłuższym odstawieniu.

Innym przykładem jest alkaptonuria, w której nieprawidłowy metabolizm aminokwasu tyrozyny prowadzi do gromadzenia się w organizmie substancji pośrednich. W wyniku utleniania tych substancji w moczu, jego barwa zmienia się na czarną.

Gdy ciemny kolor moczu jest towarzyszy bólowi pleców lub podbrzusza, oraz uczuciu pieczenia podczas oddawania moczu, może to świadczyć o zakażeniu układu moczowego, kamicy nerkowej lub ostrym zapaleniu nerek.

Objawy te mogą być spowodowane różnymi czynnikami, takimi jak bakteria E. coli, zalegający złóg w postaci kamienia czy infekcja bakteryjna.

Podczas ciąży ciemny mocz może być spowodowany nieprawidłowym nawodnieniem lub nadmierną suplementacją witaminami. Jeśli kobieta w ciąży zauważy zmiany w kolorze moczu, zwłaszcza jeśli występują inne objawy, zaleca się jak najszybszą konsultację z lekarzem, aby wykluczyć ewentualne problemy zdrowotne.

Najczęstszą przyczyną ciemnego moczu w ciąży są infekcje układu moczowego, które są bardziej prawdopodobne w tym okresie. Powiększona macica może wywierać nacisk na moczowody, co prowadzi do zatrzymania moczu w drogach moczowych. Dodatkowo, w moczu kobiet w ciąży często obecna jest glukoza, która jest łatwym źródłem pożywienia dla bakterii. Infekcje układu moczowego najczęściej są ograniczone do dolnych dróg moczowych, ale w niektórych przypadkach mogą prowadzić do powikłań, takich jak zakażenie nerek. Objawy związane z infekcją pęcherza moczowego mogą być łatwo przeoczone ze względu na powszechne problemy z parciem na mocz u kobiet w ciąży. Dlatego ważne jest przestrzeganie zaleceń lekarza i regularne wykonywanie badań moczu zgodnie z zaleceniami, ponieważ obecność bakterii w moczu w czasie ciąży, nawet bezobjawowa, może prowadzić do porodu przedwczesnego oraz niskiej masy urodzeniowej dziecka.

Jeśli zauważysz podczas oddawania moczu, że jego kolor jest podejrzanie inny, zachowaj spokój i rozważnie przeanalizuj możliwe przyczyny. Po wykluczeniu czynników związanych z dietą, stylem życia, przyjmowanymi lekami i suplementami, a także utrzymującym się zmianom koloru moczu, koniecznie skonsultuj się z lekarzem rodzinnym. To samo dotyczy sytuacji, gdy zmianie koloru moczu towarzyszą inne symptomy, takie jak dyskomfort lub ból podczas oddawania moczu, zmieniona częstotliwość i ilość oddawanego moczu, ból w okolicy lędźwiowej, ból brzucha, gorączka, dreszcze oraz nudności.