Czerniak jest złośliwym nowotworem pochodzącym z komórek barwnikowych. Najczęściej występuje na skórze, ale może również rozwijać się w innych miejscach, takich jak błony śluzowe czy gałka oczna.

Czerniak stanowi 5-7% wszystkich nowotworów skóry. W Polsce w 2018 roku zarejestrowano 1736 przypadków u mężczyzn i 1962 nowe zachorowania u kobiet, co przekłada się odpowiednio na 9,3/100 000 i 9,9/100 000. Wskaźniki śmiertelności wynosiły 3,4/100 000 u kobiet i mężczyzn (zgony – 665 i 797). Największa zachorowalność odnotowana jest w Australii (28,9/100 000 mężczyzn i 25,3/100 000 kobiet). W Polsce liczba zachorowań i zgonów z powodu czerniaka rośnie (odpowiednio o 10% i 8% rocznie).

Przyczyny powstawania czerniaka nadal pozostają tajemnicą. Zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe odgrywają istotną rolę. Około 10% przypadków czerniaka ma podłoże rodzinne, dlatego członkowie najbliższej rodziny pacjentów z tym nowotworem powinni regularnie poddawać się kontroli dermatoskopowej.

Czynniki ryzyka to między innymi obciążenie genetyczne, wcześniejsze zachorowanie na czerniaka lub inne nowotwory skóry, obecność licznych znamion barwnikowych, jasna karnacja, intensywne narażenie na promieniowanie UV, skłonność do oparzeń słonecznych oraz immunosupresja.

Większość przypadków czerniaka rozwija się na zdrowej skórze, podczas gdy mniej niż 40% z nich powstaje na bazie istniejącej zmiany skórnej, takiej jak znamiona barwnikowe.

Cechy zmiany skórnej sugerujące obecność czerniaka to: asymetryczny, nieregularny kształt; nierówny rozkład barwy (ciemniejsze i jaśniejsze obszary w obrębie jednego znamienia); nierówne brzegi; zmiany w grubości i powierzchni zmiany; wielkość powyżej 6 mm; oraz swędzenie.

W początkowej postaci czerniaka skóry zmiany są płaskie, niesymetryczne, o nieregularnych i poszarpanych granicach, wielobarwne. W zaawansowanej postaci często są wypukłe ponad poziom skóry, a nawet mogą być owrzodziałe, czasami wydzielać krwisto-surowiczy płyn (co wiąże się z niekorzystnym rokowaniem).

Pierwszym sygnałem czerniaka może być powiększenie węzłów chłonnych w okolicy, gdzie rozwija się nowotwór (na przykład w przypadku czerniaka odbytu lub podpaznokciowego).

Można wyróżnić różne rodzaje czerniaka. Najczęstsza postać to czerniak szerzący się powierzchownie, który często rozwija się z znamion barwnikowych, zwłaszcza dysplastycznych.

Czerniak guzkowy to bardziej agresywna postać, występująca rzadziej. Czerniak z plamy soczewicowatej stanowi około 5–15% wszystkich przypadków i najczęściej pojawia się u osób starszych, zwłaszcza na twarzy i szyi (często związany ze stałym narażeniem na promieniowanie słoneczne przez wiele lat).

Czerniak może również występować na dłoniach lub podeszwach stóp jako czerniak akralny, oraz pod paznokciami jako czerniak podpaznokciowy.

Występuje także rzadki czerniak bezbarwnikowy (2%), który nie posiada barwnika. Pierwszym objawem może być niecharakterystyczna, powiększająca się, różowoczerwona grudka.

Czerniak gałki ocznej jest najczęstszym nowotworem złośliwym gałki ocznej u dorosłych, stanowiącym około 10% wszystkich przypadków czerniaka. Może on występować w skórze powiek, spojówce oraz przedniej lub tylnej części błony naczyniowej oka. Rokowanie jest gorsze niż w przypadku czerniaka skóry.

Czerniak błon śluzowych pojawia się głównie w jamie ustnej i górnych drógach oddechowych, przełyku (50%), sromie (20%) oraz narządach płciowych i odbycie (20%). Rokowanie jest złe. Leczenie polega na doszczętnym wycięciu; często konieczne jest stosowanie radioterapii, chemioterapii lub immunoterapii/leczenia ukierunkowanego molekularnie.

Należy skonsultować się z lekarzem specjalistą w przypadku obserwacji niepokojących zmian na skórze.

Dermatoskop jest podstawowym narzędziem diagnostycznym dermatologa do wczesnego rozpoznawania czerniaka. W niektórych placówkach medycznych specjalizujących się w diagnostyce czerniaka wykorzystuje się wideodermatoskopy w celu dokładniejszej oceny. Badanie dermatoskopowe pozwala na odróżnienie zmian melanocytowych od niemelanocytowych, takich jak brodawki łojotokowe, rak podstawnokomórkowy oraz zmiany naczyniowe.

Dokładny wywiad lekarski uzyskany od pacjenta, uwzględniający czynniki ryzyka czerniaka, stanowi istotne uzupełnienie badania dermatoskopowego.

Dermatoskopia cyfrowa jest ważna w monitorowaniu pacjentów z wieloma znamionami, w przypadku zespołu znamion dysplastycznych oraz u osób z rodziną historią czerniaka. Pozwala ona na ocenę znamion pod kątem wielkości, kształtu, barwnika, symetrii czy asymetrii.

Nowoczesne metody diagnostyczne związane ze znamionami obejmują laserową skanującą mikroskopię konfokalną, która umożliwia ocenę zmian skórnych w czasie rzeczywistym na poziomie zbliżonym do histologicznej analizy. Metoda ta pozwala na ocenę kształtu komórek barwnikowych, rozmieszczenie komórek znamionowych oraz morfologię brodawek skórnych. Jest to bezpieczna, niemal histologiczna metoda diagnostyczna dla znamion dysplastycznych, czerniaków oraz ich nietypowych postaci, jak na przykład czerniak bezbarwnikowy, który często ma trudną do zidentyfikowania klinicznie cechy.

Wczesne rozpoznanie i radykalne usunięcie czerniaka są kluczowe dla skutecznego leczenia tej choroby. Ryzyko przerzutów oraz czas ich pojawienia zależą głównie od grubości guza pierwotnego. Im szybciej zostanie wykryty i usunięty czerniak, tym lepsze rokowania dla pacjenta.

Po potwierdzeniu diagnozy czerniaka konieczna jest biopsja węzła wartowniczego, aby ocenić ewentualne przerzuty. Leczenie operacyjne w zaawansowanych przypadkach często jest wystarczające i wymaga jedynie regularnych kontroli u lekarza.

W przypadku rozsianego czerniaka stosuje się immunoterapię oraz leczenie ukierunkowane molekularnie, które są najnowocześniejszymi metodami terapeutycznymi. Możliwe jest również wycięcie przerzutów odległych czerniaka, chemioterapia jednym lekiem cytotoksycznym lub izolowana kończynowa chemioterapia perfuzyjna w hipertermii w przypadkach specjalnych.

Należy przestrzegać zaleceń dotyczących regularnych badań kontrolnych zaleconych przez lekarza onkologa. Po 2 latach po operacji wartość częstotliwości badań kontrolnych powinna być dostosowana do ryzyka nawrotu choroby, zaleca się wykonywanie ich co 2-3 miesiące w ciągu pierwszych 2 lat. Po zakończeniu tego okresu konieczne jest wykonywanie badań co 3-6 miesięcy przez kolejne lata, a następnie co 6-12 miesięcy.

Dodatkowo, zaleca się przeprowadzanie co pół roku badań RTG klatki piersiowej oraz USG jamy brzusznej. Badanie USG okolicy regionalnych węzłów chłonnych powinno być wykonywane co 3 miesiące przez co najmniej 2 lata po operacji, jeśli węzły te nie zostały usunięte.

Każdy z nas może zmniejszyć ryzyko zachorowania na czerniaka i inne choroby skóry związane z promieniami słonecznymi, przestrzegając kilku prostych zasad korzystania ze słońca:

• należy unikać słońca w godzinach południowych (od ok. 10.00 do ok. 15.00), a w słoneczne dni szukać cienia
• przed słońcem powinniśmy chronić się odpowiednim ubraniem i nakryciem głowy
• należy stosować kremy z odpowiednimi filtrami UVA i UVB
• dzieci poniżej 1. roku życia nie powinny być wystawiane na bezpośrednie działanie słońca, a starsze wymagają większej niż dorośli ochrony przed słońcem
• niektóre leki mogą powodować oparzenia lub przebarwienia po kontakcie ze słońcem. W przypadku osób korzystających z solarium ich stosowanie jest bezwzględnie przeciwwskazane.

Wskazane są również okresowe, kontrole dermatoskopowe znamion u dermatologa (u osób bez niepokojących zmian raz w ciągu roku, u pozostałych osób w zależności od decyzji lekarza).

Rokowanie zależy od lokalizacji pierwotnego ogniska, grubości nacieku i obecności owrzodzenia. Im większa i głębsza zmiana, tym gorsze jest rokowanie, dlatego ważne jest szybkie rozpoznanie i rozpoczęcie leczenia. Ryzyko nawrotu czerniaka skóry wynosi od 3 do 15%. Odsetki 5-letnich przeżyć zależą od zaawansowania klinicznego: stopień I – 95%, stopień II – 75%, stopień III – 60%, stopień IV – 20%.