Czerniak to złośliwy nowotwór pochodzący z komórek barwnikowych. Najczęstszym miejscem występowania czerniaka jest skóra, ale może również pojawiać się na błonach śluzowych i innych lokalizacjach (na przykład gałce ocznej).

Czerniak stanowi 5–7% wszystkich nowotworów skóry. W roku 2018 w Polsce odnotowano 1736 przypadków u mężczyzn i 1962 przypadki u kobiet. Współczynniki zachorowalności wynosiły odpowiednio 9,3/100 000 u mężczyzn i 9,9/100 000 u kobiet, a współczynniki umieralności to 3,4/100 000 u kobiet i 3,4/100 000 u mężczyzn. Największa zachorowalność na czerniaka występuje w Australii (28,9/100 000 u mężczyzn i 25,3/100 000 u kobiet). W Polsce zarówno zachorowalność, jak i umieralność z powodu czerniaka rosną o około 10% i 8% rocznie.

Przyczyny powstawania czerniaka nadal nie są do końca zrozumiane. Ważne znaczenie mają zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe. Około 10% przypadków czerniaka ma podłoże rodzinne. Dlatego członkowie rodziny pacjentów z czerniakiem powinni regularnie poddawać się badaniom dermatoskopowym.

Te czynniki zwiększające ryzyko wystąpienia czerniaka:

1. obciążenie genetyczne – ryzyko wzrasta od 3-krotnie (1 chory krewny 1. stopnia) do nawet 70-krotnie (≥3 krewnych)
2. historia choroby w przeszłości
• czerniak (ryzyko aż 8-krotnie większe)
• inne nowotwory złośliwe skóry (ryzyko 3-krotnie większe)
3. znamiona barwnikowe (takie jak pieprzyki: liczne (>50; przy >100 znamionach - ryzyko 11-krotnie większe), zmieniające kształt, atypowe znamiona (ryzyko 11-krotnie większe)
4. xeroderma pigmentosum
5. jasna karnacja, jasne lub rude włosy, niebieskie oczy, obecność piegów (ryzyko 2-3-krotnie większe)
6. regularne ekspozycje na promieniowanie UV (słońce, solarium)
7. skłonność do oparzeń słonecznych
8. poważne oparzenia słoneczne w dzieciństwie lub młodości (ryzyko 2-3-krotnie większe przy 5 lub więcej przypadkach oparzeń)
9. immunosupresja (np. u osób po przeszczepieniu narządu ryzyko wzrasta 3-krotnie).

Ok. 60% czerniaków rozwija się na zdrowej skórze. Mniej niż 40% pojawia się na podłożu zmian skórnych, takich jak znamiona barwnikowe („pieprzyki”).

Cechy zmiany na skórze sugerujące czerniaka to kształt asymetryczny, nieregularny, nierówny rozkład barwy, nierówne brzegi, zmiany w grubości i powierzchni oraz wielkość większa niż 6 mm, a także swędzenie. Wczesne postacie czerniaka skóry charakteryzują się płaskimi, niesymetrycznymi zmianami o nieregularnych granicach, wielobarwnych.

Zaawansowane postacie często są wypukłe ponad powierzchnię skóry, mogą być owrzodziałe i wydzielać krwisto-surowiczy płyn. Pierwszym objawem czerniaka może być powiększenie węzłów chłonnych w okolicy nowotworu.

Istnieje kilka różnych typów klinicznych czerniaka. Najczęstszym z nich jest czerniak szerzący się powierzchownie, który powstaje głównie z znamion barwnikowych, często dysplastycznych.

Czerniak guzkowy stanowi najbardziej agresywną postać, występującą w 10-30% przypadków. Rzadkim rodzajem czerniaka (5-15%) jest czerniak z plamy soczewicowatej, który często pojawia się u osób starszych, zwłaszcza na twarzy i szyi (może być spowodowany długotrwałym naświetlaniem skóry promieniami słonecznymi).

Czerniak może także występować na dłoniach i podeszwach stóp – jest to czerniak akralny, lub pod paznokciami – czerniak podpaznokciowy.

Występuje też rzadki czarny rodzaj czerniaka (2%), który nie posiada barwnika. Pierwszym symptomem jest często niecharakterystyczna, powiększająca się, różowoczerwona grudka.

Czerniak jest najczęstszym, złośliwym nowotworem gałki ocznej u dorosłych, stanowiącym około 10% wszystkich przypadków czerniaka. Może występować na skórze powiek, spojówce oraz przedniej lub tylnej części błony naczyniowej oka. Prognoza jest gorsza niż w przypadku czerniaka skóry.

Czerniak błon śluzowych najczęściej pojawia się w jamie ustnej i górnych dróg oddechowych oraz przełyku (50%), sromu (20%) i okolicy narządów płciowych oraz odbytu (20%). Prognoza jest zła. Leczenie polega na całkowitym usunięciu; częściej niż w przypadku lokalizacji skórnej stosuje się uzupełniającą radioterapię, chemioterapię lub immunoterapię/leczenie ukierunkowane molekularnie.

Jeśli zauważysz jakiekolwiek niepokojące zmiany na skórze, warto skonsultować się z dermatologiem lub onkologiem.

Skuteczne leczenie czerniaka opiera się na jego wczesnym wykryciu i kompleksowym usunięciu. Szybkie usunięcie zmiany z odpowiednim marginesem bezpieczeństwa znacząco zwiększa szanse na wyleczenie.

Ryzyko przerzutów czerniaka oraz czas ich pojawienia są uzależnione od grubości guza pierwotnego. Dlatego im wcześniej zostanie wykryty i usunięty czerniak, tym lepsze są perspektywy leczenia.

Po potwierdzeniu czerniaka w badaniu histopatologicznym konieczna jest biopsja węzła wartowniczego. Następnie lekarz podejmuje decyzję o dalszym postępowaniu, odpowiednio do lokalizacji guza pierwotnego.

W przypadku zaawansowanego czerniaka zaleca się kompleksowe leczenie operacyjne. Ważne jest przestrzeganie zaleceń lekarza prowadzącego i regularna obserwacja.

W przypadku rozsianego czerniaka konieczne jest zastosowanie specjalistycznych metod leczenia, takich jak immunoterapia i terapia ukierunkowana molekularnie. Istnieją również opcje takie jak wycięcie przerzutów odległych, chemioterapia jednym lekiem cytotoksycznym oraz izolowana kończynowa chemioterapia perfuzyjna w hipertermii, stosowana przy obecności przerzutów na kończynie.

Należy przestrzegać zaleceń dotyczących badań kontrolnych zgodnie ze wskazaniami lekarza specjalisty. W ciągu pierwszych dwóch lat konieczne jest wykonywanie regularnych badań kontrolnych co 2–3 miesiące. W przypadku braku usuniętych regionalnych węzłów chłonnych, badania powinny być przeprowadzane raz na miesiąc. Po upływie dwóch lat badania powinny być wykonywane co 3–6 miesięcy, a po pięciu latach – co 6–12 miesięcy. Indywidualna częstotliwość badań kontrolnych zależy głównie od stopnia penetracji czerniaka, czyli od ryzyka powtórnego wystąpienia choroby.

Często zaleca się również wykonywanie co pół roku RTG klatki piersiowej i USG jamy brzusznej. Jeśli regionalne węzły chłonne nie zostały usunięte, badanie USG w tej okolicy powinno być wykonywane co 3 miesiące przez przynajmniej 2 lata po operacji.

Każdy z nas może obniżyć ryzyko zachorowania na raka skóry i inne choroby związane z promieniowaniem słonecznym, przestrzegając kilku prostych zasad korzystania ze słońca:

• unikaj słońca w godzinach południowych (od około 10:00 do około 15:00) i w słoneczne dni szukaj cienia
• chronić się przed słońcem odpowiednim ubraniem i nakryciem głowy
• stosuj kremy z odpowiednimi filtrami UVA i UVB
• dzieci poniżej 1. roku życia nie powinny być wystawiane na bezpośrednie działanie słońca, a starsze dzieci wymagają większej ochrony przed słońcem niż dorośli
• niektóre leki mogą powodować oparzenia lub przebarwienia po kontakcie ze słońcem. Osoby korzystające z solarium powinny unikać ich stosowania.

Wskazane są także regularne kontrole znamion u dermatologa (u osób bez zmian raz w roku, a u osób z niepokojącymi zmianami zależnie od decyzji lekarza).

Rokowanie zależy od lokalizacji początkowego ogniska, jego wielkości oraz stopnia nacieku i obecności owrzodzenia. Im większa i bardziej rozległa zmiana, tym gorsze jest rokowanie. Dlatego kluczowe jest wcześniejsze wykrycie i podjęcie leczenia. Szansa na nawrót miejscowy czerniaka skóry wynosi od 3 do 15%. Pięcioletnie przeżycia zależą od zaawansowania klinicznego: stopień I - 95%, II - 75%, III - 60%, IV - 20%.