Kleszcze to małe stawonogi z rodziny pajęczaków, które często występują w ciepłych i wilgotnych klimatach półkuli północnej. Większość gatunków kleszczy znajduje się w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Wzrost globalnej temperatury sprzyja rozprzestrzenianiu się kleszczy.Kleszcze są pasożytami kręgowców, takich jak gryzonie, zwierzęta hodowlane, ptaki i rzadziej gady. Ludzie są dla kleszczy przypadkowymi żywicielami.Cykl życiowy kleszcza składa się z jaj, larw, nimf i postaci dorosłych. Samica może złożyć tysiące jaj. Kleszcze żywią się krwią i przechodzą przez trzy rodzaje żywicieli podczas rozwoju. Kleszcze mogą przetrwać nawet do dwóch lat bez krwi. Cały cykl rozwojowy trwa około 2-3 lat.Kleszcze są ważnymi wektorami chorób zakaźnych, przenosząc bakterie, wirusy i pierwotniaki podczas ssania krwi. Mogą przenosić więcej niż jeden patogen.Choroby przenoszone przez kleszcze, takie jak borelioza i kleszczowe zapalenie mózgu, są zgłaszane przez cały rok.

Aktywność kleszczy jest uzależniona od temperatury otoczenia. W Polsce rozpoczyna się wczesną wiosną, gdy temperatura przekracza około 5 stopni Celsjusza i trwa do jesieni. Larwy, które są główną formą rozwojową stanowiącą zagrożenie dla człowieka, są najbardziej aktywne od wiosny do jesieni.

Aparat gębowy kleszcza pozwala mu przeciąć skórę i pozostać przywiązany do żywiciela. Szczęki oraz hypostom służą do tych celów. Kolce pokrywające hypostom, ustawione w odwrotnym kierunku do wbicia, pełnią funkcję kotwicy, stabilizując kleszcza w skórze. Niektóre gatunki wydzielają substancję przypominającą klej, tworząc kołnierz mocujący kleszcza w skórze. Kleszcze również wydzielają substancje znieczulające podczas wbicia.

W Polsce można spotkać 20 różnych gatunków kleszczy, które zamieszkują różnorodne środowiska, takie jak łąki, lasy, ogrody i parki. Najwięcej kleszczy można znaleźć na granicy tych obszarów, w pobliżu ścieżek. Najczęściej spotykanym gatunkiem jest kleszcz pospolity (Ixodes ricinus), który jest również najczęstszym wrogim człowieka. Oprócz niego w Polsce występują jeszcze: kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus), obrzeżek gołębień (Argas reflexus), kleszcz gryzoni (Ixodes trianguliceps), kleszcz jeżowy (Ixodes hexagonus) i kleszcz psi (Rhipicephalus sanguineus).

W Polsce można spotkać również tak zwanego "latającego kleszcza", czyli strzyżaka sarniego (jeleniego), który jest aktywny od maja/czerwca do września/października. Ugryzienie strzyżaka jest bolesne i może powodować reakcje alergiczne, zaczerwienienie i świąd, ale nie przenosi boreliozy. Strzyżak może jednak zarażać człowieka tularemią.

Kleszcze nie latają ani nie skaczą - cierpliwie czekają na swoją ofiarę w pobliżu ścieżek, rozpoznając ją po zapachu, cieple ciała i dwutlenku węgla. Są mało mobilne i przebywają w różnych miejscach na roślinach, aby czekać na potencjalne ofiary, takie jak człowiek. Najczęstsze miejsca, gdzie kleszcze przyłączają się do skóry człowieka, to miejsca pokryte cienką skórą, wilgotne i dobrze ukrwione, takie jak pod kolanami, pod pachami, na karku i u nasady włosów.

Dorosły kleszcz ma, tak jak pająk, 8 nóz. Najczęściej spotykany w Polsce gatunek, kleszcz pospolity, mierzy się przed pożeraniem pokarmu (krwi) w zależności od stadium rozwojowego:

• larwa – około 1 mm
• nimfa – około 1,5 mm
• dorosły – do 5 mm.

Po nasyceniu się krewnimfa może osiągnąć 7 mm, a samica nawet do 2 cm (jest zdecydowanie większa od samca).

Kiedy kleszcz zostanie wbity w skórę, może przypominać wypukły znamie, szczególnie nimfa, ze względu na swoją bardzo małą wielkość. Podczas ssania krwi z ciała człowieka, kleszcz powiększa swoje rozmiary kilkakrotnie. Wtedy staje się bardziej kulisty. Kleszcze mają brązowo-czarny kolor. Po napięciu krwi mogą stać się szare.

Kleszcza należy jak najszybciej usunąć po zauważeniu. Jak najszybsze usunięcie kleszcza zmniejsza ryzyko zakażenia drobnoustrojami odpowiadającymi za choroby przenoszone przez te krwiopijne pasożyty. Ryzyko zakażenia znacznie wzrasta po 24 godzinach od ugryzienia. Miejsce ukłucia powinno być dokładnie umyte wodą z mydłem i zdezynfekowane (na przykład 70-procentowym alkoholem lub jodyną), a ręce powinny być umyte. Należy obserwować miejsce ukłucia przez co najmniej miesiąc.

Ryzyko zachorowania na boreliozę po pojedynczym ukłuciu przez kleszcze jest niewielkie i wynosi od mniej niż 1% do 2,6%. Największe ryzyko (14,4%) dotyczy ukłucia przez zakażonego kleszcza, który pozostał w skórze przez ponad 24 godziny. Nawet jeśli ukłucie było dokonane przez zakażonego kleszcza, nie oznacza to automatycznie zakażenia człowieka.

Zaczerwienienie skóry i reakcja zapalna to normalna odpowiedź organizmu na ukąszenie, która powinna ustąpić w ciągu kilku dni. Jeśli zaczerwienienie, które pojawia się kilka dni po ukąszeniu, nie znika, a wręcz się powiększa i przybiera kształt pierścienia lub owalnej plamy wokół miejsca ukąszenia przez kleszcza, może to być rumień wędrujący, charakterystyczny objaw boreliozy (zwanej także boreliozą z Lyme).

Mogą towarzyszyć łagodne objawy ogólne takie jak osłabienie, złe samopoczucie, i powiększenie regionalnych węzłów chłonnych. Nieleczony rumień wędrujący zazwyczaj zanika samoczynnie w ciągu 3-4 tygodni.

W razie pojawienia się rumienia wędrującego lub innych niepokojących objawów należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem, aby mógł zbadać zmianę skórną, zanim zmieni swoje cechy lub zniknie. Warto również zrobić zdjęcia zmianie.

Rumień wędrujący jest rozpoznawany, kiedy średnica zaczerwienienia przekracza 5 cm (u dorosłych), ma ostre granice i stopniowo się powiększa (może być jednorodny lub z jaśniejszym środkiem). W takim przypadku nie są zwykle wykonywane badania serologiczne. Obecność rumienia wędrującego wystarcza do diagnozy boreliozy i wymaga rozpoczęcia antybiotykoterapii. Samodzielne zniknięcie rumienia wędrującego nie oznacza wyleczenia boreliozy. Natomiast brak rumienia wędrującego nie wyklucza infekcji. Rumień występuje u 30-50% zainfekowanych.

U 4-8% zainfekowanych pojawia się rumień wędrujący mnogi, który może towarzyszyć rumieniowi pierwotnemu lub rozwijać się po jego ustąpieniu. Manifestuje się poprzez wiele – od kilku do kilkudziesięciu – małych przebarwień z jaśniejszym środkiem.

Kleszcza trzeba usunąć manualnie, na przykład za pomocą pęsety z zakrzywionymi końcami. Kluczowe jest chwycenie kleszcza za głowę jak najbliżej skóry bez uciskania tułowia. Zaleca się usuwanie kleszcza, ciągnąc go prostopadle do skóry w kierunku przeciwnym do ułożenia aparatu gębowego, stopniowo zwiększając siłę. Po usunięciu kleszcza należy odkazić miejsce, dokładnie umyć ręce i pęsetę.

Istotne jest rozmiar części ciała kleszcza, która nie została usunięta. Pozostawienie w skórze jedynie aparatu gębowego, bez głowy, może jedynie podrażniać skórę i nie zwiększa znacząco ryzyka zakażenia chorobami przenoszonymi przez kleszcze. W przypadku takiej sytuacji zaleca się tylko zdezynfekowanie rany. Natomiast jeśli w skórze pozostał większy fragment, który nie może zostać usunięty samodzielnie (np. pęsetą lub igłą), wskazane jest skonsultowanie się z lekarzem.

Metody redukcji ryzyka ukąszenia przez kleszcze można podzielić na sposoby środowiskowe i indywidualne metody ochronne.

Działania środowiskowe polegają na zmniejszeniu populacji kleszczy na danym terenie poprzez ograniczenie liczby dzikich zwierząt, które są głównymi gospodarzami kleszczy oraz eliminację siedlisk kleszczy. Skutecznym sposobem na ograniczenie migracji żywicieli kleszczy jest blokada dostępu do siedlisk ludzkich przy granicy z lasem. Regularne koszenie trawy wokół domów sąsiadujących z lasami oraz usuwanie zarośli również pomaga utrudnić rozwój kleszczy.

Sposoby ochrony osobistej obejmują unikanie obszarów wysokiego ryzyka, gdzie kleszcze są powszechne, noszenie odpowiedniego ubrania (długie rękawy, długie spodnie, wysokie buty, czapka) oraz stosowanie środków odstraszających zawierających DEET, ikarydynę lub permetrynę.

Należy pamiętać o dokładnej kontroli skóry po powrocie z obszarów naturalnych oraz stosowaniu jasnych ubrań, które ułatwiają zauważenie kleszczy. Istnieje również szczepienie przeciwko odkleszczowemu zapaleniu mózgu, które można zalecić pacjentom.

Kleszcze mogą być przyciągane przez ciepło ciała, dwutlenek węgla i zapachy, co może sugerować, że niektóre osoby są bardziej narażone na ukąszenia kleszczy niż inne.

Chorobami przenoszonymi przez kleszcze (zwane także odkleszczowymi) określa się choroby zakaźne, które przenoszone są przez kleszcze, pełniące rolę przenosicieli tych chorób.

Do głównych chorób przenoszonych przez kleszcze można zaliczyć:

• na półkuli północnej - boreliozę z Lyme, gorączkę Q, gorączkę kleszczową Kolorado, gorączkę plamistą Gór Skalistych, afrykańską gorączkę odkleszczową, krymsko-kongijską gorączkę krwotoczną, tularemię, dur powrotny, babeszjozę, erlichiozę (anaplazmozę), kleszczowe zapalenie mózgu, anaplazmozy bydła
• w Polsce – przede wszystkim boreliozę z Lyme i kleszczowe zapalenie mózgu, a także sporadycznie gorączkę Q, tularemię, bartonelozę, babeszjozę, erlichiozę (anaplazmozę) oraz riketsjozy z grupy gorączek plamistych.

Borelioza z Lyme

To choroba wieloukładowa spowodowana przez krętki z rodzaju Borrelia przenoszone przez kleszcze. Objawy charakterystyczne to m.in. rumień wędrujący, porażenie nerwu twarzy, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, bloki serca, zapalenie stawów i zespoły bólowe.

Rozpoznanie boreliozy opiera się na objawach klinicznych oraz dodatnich wynikach badań serologicznych.

Podstawą leczenia jest eliminacja zakażenia za pomocą antybiotyków.

Kleszczowe zapalenie mózgu

To choroba zapalna ośrodkowego układu nerwowego spowodowana przez wirus kleszczowego zapalenia mózgu z rodziny Flaviviridae.

Przebieg choroby jest dwufazowy. Objawy w pierwszej fazie przypominają grypę, a w drugiej mogą pojawić się objawy neurologiczne.

Rozpoznanie zapalenia mózgu możliwe jest tylko w fazie objawów neurologicznych. Badania obrazowe oraz badanie płynu mózgowo-rdzeniowego są pomocne w diagnozie.

Nie istnieje lek przyczynowy na kleszczowe zapalenie mózgu, dlatego ważne jest szczepienie.

Gorączka Q (gorączka kozia)

To bakteryjna choroba zakaźna zwierząt, której ludzie mogą zarazić się przez wdychanie pyłu skażonego zwierzętami oraz poprzez kleszcze.

Objawy w łagodnej postaci przypominają grypę, ale w ciężkim przebiegu choroba może objąć wiele narządów.

Badania obrazowe oraz testy serologiczne są pomocne w rozpoznaniu choroby.

Leczenie polega na stosowaniu antybiotyków.

Tularemia (gorączka królicza)

To choroba bakteryjna wywołana przez pałeczkę Francisella tularensis, przenoszoną przez kleszcze i muchy jelenie.

Typowe objawy to gorączka, dreszcze, ból głowy, biegunka, wymioty, bóle mięśniowe i stawowe, czasem także wysypka.

Diagnozę potwierdza się poprzez badania krwi oraz posiewy mikrobiologiczne, a leczenie polega na stosowaniu antybiotyków.

Bartoneloza (choroba kociego pazura)

To choroba zakaźna wywołana przez bakterie Bartonella, przenoszoną zazwyczaj przez podrapania od zwierząt, głównie młodych kotów.

Rozpoznanie opiera się na badaniach serologicznych, a leczenie polega na stosowaniu antybiotyku – azytromycyny.

Babeszjoza

To choroba wywołana przez pierwotniaki z rodzaju Babesia, przenoszoną przez kleszcze z rezerwuarem w zwierzętach.

Objawy są niespecyficzne, ale w cięższych przypadkach mogą mieć poważne skutki.

Diagnoza opiera się na badaniach mikroskopowych krwi oraz testach molekularnych i serologicznych. Leczenie polega na stosowaniu antybiotyków i leków przeciwpierwotniakowych.

Erlichioza

To choroba zakaźna wywołana przez bakterie Anaplasma phagocytophilum, przekazywaną przez kleszcze.

Najczęstsze objawy to wysoka gorączka, dreszcze, bóle głowy, mięśni i stawów.

Rozpoznanie stawia się na podstawie badania krwi oraz preparatów mikroskopowych. Leczenie polega na stosowaniu antybiotyków.

Riketsjozy z grupy gorączek plamistych

To choroby wywołane przez riketsje, przenoszone przez stawonogi, takie jak kleszcze.

Objawiają się triadą objawów: gorączką, bólami głowy i wysypką, które pojawiają się w określonych porach roku.

Rozpoznanie opiera się na testach wykrywających przeciwciała, badaniach molekularnych lub mikroskopowych. Leczenie polega na stosowaniu antybiotyków.