Kleszcze to rodzaj stawonogów z rodziny pajęczaków z podgromady roztoczy (), które przystosowały się do ciepłego i wilgotnego klimatu półkuli północnej. Większość z około 900 gatunków kleszczy występuje głównie w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Zjawisko globalnego ocieplenia powoduje rozszerzenie zasięgu występowania tych stawonogów.

Kleszcze są pasożytami zewnętrznymi kręgowców, takich jak drobne gryzonie, zwierzyna płowa, bydło, konie, ptaki, a rzadziej gady. Człowiek jest dla nich żywicielem przypadkowym.

Cykl rozwojowy kleszcza składa się z czterech faz: jajo, larwa, nimfa i postać dorosła.

Samica kleszcza może złożyć nawet 3 tysiące jaj. Kleszcze odżywiają się krwią i tylko kleszcze z rodzaju () pobierają krew trzy razy w swoim życiu, co oznacza, że muszą zasysać krew z trzech różnych gospodarzy, aby przejść do kolejnego etapu rozwojowego. Bez posiłku mogą przeżyć nawet do dwóch lat, a cały cykl rozwojowy trwa około 2-3 lat.

Kleszcze są istotnymi wektorami przenoszącymi różne choroby zakaźne. Podczas ssania krwi, kleszcze wstrzykują do organizmu żywiciela ślinę zawierającą różnorodne drobnoustroje chorobotwórcze, takie jak bakterie, wirusy i pierwotniaki. Istnieje możliwość przeniesienia więcej niż jednego patogenu.

Choroby przenoszone przez kleszcze, takie jak borelioza (borelioza z Lyme) oraz kleszczowe zapalenie mózgu, mają znaczenie epidemiologiczne i występują przez cały rok.

Aktywność kleszczy związana jest z temperaturą otoczenia. W Polsce zaczyna się w czasie przełomu marca i kwietnia, kiedy temperatura przekracza około 5 stopni Celsjusza, i kończy w październiku i listopadzie. Larwy, które są główną formą rozwojową zagrażającą człowiekowi, wykazują największą aktywność od kwietnia lub maja do października.

Kleszcze są najbardziej aktywne w ciągu dnia, szczególnie rano i przed południem. Lubią ciepłe i wilgotne otoczenie, zwłaszcza miejsca zacienione. Często można je spotkać na ścieżkach, które są używane przez ludzi i zwierzęta, zwłaszcza w lesie.

Kleszcze można znaleźć nie tylko w lasach i na łąkach, ale także w miastach, na przykład w parkach miejskich.

Aparat żuchwowy kleszcza pozwala mu przeciąć skórę i przyczepić się do gospodarza. Składa się z żuwaczek oraz rurki zwaną hypostomem. Wyrostki pokrywające hypostom działają jak kotwica, stabilizując kleszcza w skórze. Niektóre gatunki produkują klej, tworząc kołnierz mocujący kleszcza. Podczas kłucia kleszcze wydzielają substancje znieczulające.

W Polsce można spotkać 20 różnych gatunków kleszczy, które zamieszkują różne środowiska, takie jak łąki, lasy, ogrody i parki. Najwięcej z nich można znaleźć na granicy biotopów w pobliżu ścieżek. Najczęściej występującym gatunkiem jest kleszcz pospolity (Ixodes ricinus). Poza nim w Polsce można spotkać kleszcza łąkowego (Dermacentor reticulatus), obrzeżka gołębień (Argas reflexus), kleszcza gryzoni (Ixodes trianguliceps), kleszcza jeżowego (Ixodes hexagonus) oraz kleszcza psiego (Rhipicephalus sanguineus).

„Latający kleszcz” to potoczna nazwa strzyżaka sarniego (jeleniego), którego można spotkać w lasach. Jest aktywny od maja/czerwca do września/października. Jego ugryzienie jest bolesne i może wywołać reakcje alergiczne, zaczerwienienie oraz świąd. Strzyżak nie przenosi boreliozy, ale może zakażać ludzi tularemią.

Prawdziwe kleszcze są ślepe, nie latają i nie skaczą. Czekają cierpliwie na spodniej powierzchni liści w pobliżu ścieżek swoich ofiar. Rozpoznają je po zapachu, cieple ciała i dwutlenku węgla. Kleszcze są mało mobilne. Larwy zazwyczaj przebywają pod źdźbłami trawy, nimfy w zaroślach, a dojrzałe osobniki pod liśćmi drzew. Gdy wyczują ofiarę, przyczepiają się lub spadają na nią. Na ciele ludzkim kleszcz najczęściej szuka miejsc pokrytych cienką skórą, wilgotnych i dobrze ukrwionych, takich jak miejsca pod kolanami, pod pachami, na karku i u nasady włosów.

Dorosły kleszcz posiada 8 odnóży, podobnie jak pająk. Najczęściej spotykany w Polsce gatunek, kleszcz pospolity, ma różne rozmiary w zależności od stadium rozwojowego: larwa około 1 mm, nimfa około 1,5 mm, dorosły do 5 mm. Po nasyceniu się krwią, nimfa może osiągać 7 mm, a samica nawet do 2 cm, co czyni ją znacznie większą od samca.

Kiedy kleszcz wbił się w skórę, może wyglądać jak wypukły pieprzyk, szczególnie w przypadku nymfy z powodu jej małych rozmiarów. Podczas ssania krwi z człowieka, kleszcz powiększa swoje rozmiary kilkakrotnie, co powoduje, że staje się bardziej kulisty. Kleszcze mają brązowawo-czarny kolor, który po nasyceniu krwią może zmienić się na szarawy.

Kleszcza należy jak najszybciej usunąć po zauważeniu, aby zminimalizować ryzyko zakażenia chorobami przenoszonymi przez te drobnoustroje. Po upływie 24 godzin ryzyko zakażenia znacząco wzrasta. Należy umyć miejsce ukłucia wodą z mydłem oraz zdezynfekować, a także umyć ręce i obserwować przez co najmniej miesiąc.

Ryzyko zachorowania na boreliozę po ukąszeniu przez zakażonego kleszcza jest stosunkowo niskie, wynoszące od poniżej 1% do 2,6%. Największe ryzyko (14,4%) występuje przy ukłuciu przez zakażonego kleszcza przebywającego w skórze dłużej niż 24 godziny. Nawet jednak w przypadku ukłucia przez zakażonego kleszcza, nie zawsze dochodzi do zakażenia człowieka.

Zaczerwienienie skóry i odczyn zapalny to typowa reakcja po ukłuciu. Powinno ustąpić w ciągu kilku dni. Zaczerwienienie, które pojawia się po kilku dniach od ukąszenia i nie znika, ale zamiast tego powiększa się i przybiera postać pierścienia lub owalnej plamy wokół miejsca ukąszenia przez kleszcza to najprawdopodobniej rumień wędrujący – charakterystyczny objaw boreliozy (poprawna nazwa choroby to borelioza z Lyme).

Rumieniowi wędrującemu mogą towarzyszyć łagodne objawy ogólne: osłabienie, gorsze samopoczucie, gorączka i powiększenie okolicznych węzłów chłonnych. Nieleczony rumień wędrujący zwykle samoczynnie zanika w ciągu 3–4 tygodni.

W przypadku wystąpienia rumienia wędrującego lub innych niepokojących objawów należy natychmiast skonsultować się z lekarzem, aby mógł zbadać zmianę skórną, zanim zmieni swój wygląd lub zniknie. Dobrze jest także wykonać zdjęcia zmiany.

Rumień wędrujący jest diagnozowany, gdy średnica zaczerwienienia przekracza 5 cm (u dorosłych), ma wyraźne granice i stopniowo się powiększa (może być jednolity lub z jaśniejszym środkiem). Nie wykonuje się wtedy badań serologicznych. Obecność rumienia wędrującego jest wystarczająca do zdiagnozowania boreliozy i wymaga rozpoczęcia antybiotykoterapii. Naturalne zniknięcie rumienia wędrującego nie oznacza wyleczenia boreliozy. Brak rumienia wędrującego nie oznacza braku zakażenia. Rumień występuje u 30–50% zakażowanych.

U 4–8% zakażowanych występuje rumień wędrujący mnogi. Może towarzyszyć rumieniowi pierwotnemu lub pojawić się po jego ustąpieniu. Przybiera postać licznych – od kilku do kilkudziesięciu – małych przebarwień z jaśniejszym środkiem.

Kleszcza usunięcie skalpelem, należy go wyciągnąć mechaniczne, na przykład przy użyciu pęsety z zakrzywionymi końcami, tak jak pokazane na zdjęciach. Najważniejsze jest chwycenie kleszcza za głowę możliwe najbliżej skóry oraz unikanie uciskania tułowia. Zaleca się, aby kleszcza usuwać, ciągnąc go prostopadle do skóry, bez ruchów rotacyjnych (które mogą spowodować oderwanie lub zmiażdżenie tułowia), w kierunku przeciwnym do ułożenia aparatu gębowego, stopniowo zwiększając siłę. Po usunięciu kleszcza miejsce należy zdezynfekować, a ręce oraz pęsetę dokładnie umyć.

Istotne jest, jaka część kleszcza pozostała w skórze po nieudanym usunięciu. Jeśli został tylko aparatu gębowego bez głowy, to ryzyko zakażenia chorobami przenoszonymi przez kleszcze nie jest znacząco zwiększone, jednak może to podrażnić skórę. W takim przypadku wystarczy zdezynfekować ranę. Natomiast jeśli w skórze pozostał większy fragment, którego samodzielnie nie możemy usunąć, warto skonsultować się z lekarzem.

Metody redukcji ryzyka ukąszenia przez kleszcze można podzielić na środowiskowe i indywidualne środki ochronne. Działania środowiskowe polegają na zmniejszeniu populacji kleszczy na danym terenie poprzez ograniczenie populacji zwierząt, które są żywicielami kleszczy oraz likwidację siedlisk kleszczy. Skutecznym sposobem jest również tworzenie przeszkód dla migracji żywicieli kleszczy.

Do prostych działań należy niskie koszenie trawy wokół domów i usuwanie zarośli. Wśród metod ochrony osobistej można wymienić unikanie terenów zwiększonego ryzyka, odpowiednie ubranie oraz stosowanie repelentów. Repelenty należy stosować zgodnie z zaleceniami producenta. Po powrocie z terenów leśnych konieczna jest dokładna kontrola skóry. Kleszcze przyciągają ciepło ciała, dwutlenek węgla i zapachy. Istnieje hipoteza, że preferują pewne grupy krwi, jednak potrzeba dalszych badań w tym obszarze.

Chorobami przenoszonymi przez kleszcze (popularnie: odkleszczowymi) nazywa się choroby zakaźne, którymi ludzie zarażają się za pośrednictwem ukąszeń przez kleszcze pełniące rolę przenosicieli choroby.

Do najważniejszych chorób przenoszonych przez kleszcze należą:

• na półkuli północnej - borelioza z Lyme, gorączka Q (rzadko, częściej przenoszona w skażonych odchodach), gorączka kleszczowa Kolorado, gorączka plamista Gór Skalistych, afrykańska gorączka odkleszczowa, krymsko-kongijska gorączka krwotoczna, tularemia, dur powrotny, babeszjoza, erlichioza (anaplazmoza), kleszczowe zapalenie mózgu, anaplazmozy bydła
• w Polsce – przede wszystkim borelioza z Lyme i kleszczowe zapalenie mózgu, ponadto sporadycznie gorączka Q, tularemia, bartoneloza, babeszjoza, erlichioza (anaplazmoza) oraz riketsjozy z grupy gorączek plamistych.

Borelioza z Lyme

To wieloukładowa choroba wywołana przez krętki z rodzaju Borrelia obecne w ślinie zakażonych kleszczy. Do jej charakterystycznych objawów należą: rumień wędrujący, porażenie nerwu twarzowego, aseptyczne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, nabyte bloki serca, przewlekłe zapalenie stawów i korzeniowe zespoły bólowe.

Boreliozę rozpoznaje się na postawie objawów klinicznych – wyłącznie lub w połączeniu z dodatnimi wynikami badań serologicznych dowodzących obecności swoistych przeciwciał.

Podstawowe znaczenie w leczeniu ma wyeliminowanie zakażenia krętkami za pomocą antybiotyków.

Kleszczowe zapalenie mózgu

To choroba zapalna ośrodkowego układu nerwowego wywołana przez wirus kleszczowego zapalenia mózgu należący do rodziny Flaviviridae.

Przebiega zwykle dwufazowo z okresem pozornego zdrowienia. W pierwszej fazie przypomina grypę i objawia się złym samopoczuciem, narastającym osłabieniem, bólem głowy i mięśni kończyn oraz bólem gałek ocznych. Mogą wystąpić nudności, wymioty i bóle brzucha. W drugiej fazie pojawiają się objawy neurologiczne – zawroty głowy, sztywność karku, rozdrażnienie, nadwrażliwość na bodźce, zaburzenia świadomości aż po porażenia nerwów, niedowłady, zaburzenia czucia, mowy i połykania, śpiączkę.

Rozpoznanie zapalenia mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych jest możliwe dopiero w fazie objawów neurologicznych. Najważniejsze diagnostycznie jest badanie płynu mózgowo-rdzeniowego, który pobiera się poprzez nakłucie lędźwiowe. Badania obrazowe – komputerowe badanie tomograficzne głowy lub magnetyczny rezonans jądrowy – pozwalają uwidocznić ogniskowe zmiany zapalne i demielinizacyjne w mózgu i rdzeniu kręgowym, a badanie EEG zaburzenia elektrycznej czynności mózgu

Nie ma leku przyczynowego na kleszczowe zapalenie mózgu.

Skutecznym sposobem zapobiegania chorobie jest szczepienie.

Gorączka Q (gorączka kozia)

To bakteryjna choroba zakaźna zwierząt (bydła, owiec i kóz) wywołana przez Gram-ujemne pałeczki z rodzaju Coxiella. Człowiek może się nią zarazić przez wdychanie pyłu skażonego kałem, moczem lub mlekiem chorych zwierząt oraz za pośrednictwem kleszczy.

W łagodnej postaci przypomina grypę z gorączką utrzymującą się przez 1–2 tygodnie i dolegliwościami ze strony układu pokarmowego. W ciężkim przebiegu proces zapalny może objąć układ krążenia, układ oddechowy oraz wątrobę.

Badania pomocne w postawieniu rozpoznania to RTG klatki piersiowej, testy serologiczne, próby wątrobowe.

Chorobę leczy się antybiotykami.

Tularemia (gorączka królicza)

To choroba bakteryjna wywołana przez pałeczkę Francisella tularensis, którą przenoszą kleszcze oraz muchy jelenie (strzyżaki).

Do jej typowych objawów należą: gorączka, dreszcze, ból głowy, biegunka, wymioty, bóle mięśniowe i stawowe, czasem także plamiasta lub plamisto-grudkowa wysypka.

W celu potwierdzenia rozpoznania wykonuje się badania krwi oraz posiewy mikrobiologiczne.

W leczeniu stosuje się antybiotyki.

Bartoneloza (choroba kociego pazura)

To choroba zakaźna wywołana przez bakterie rodzaju Bartonella znana pod nazwą choroby kociego pazura. Na człowieka przenosi się zazwyczaj w wyniku podrapania przez zwierzęta (przede wszystkim młode koty), sporadycznie przez ukąszenia kleszczy.

Jej pierwszym objawem jest grudka lub krosta w miejscu zadrapania. Następnie...

Rozpoznanie potwierdzają badania serologiczne.

W leczeniu stosuje się antybiotyk – azytromycynę.

Babeszjoza

To choroba, którą wywołują pierwotniaki z rodzaju Babesia, ich rezerwuarem są zwierzęta domowe i dziko żyjące: gryzonie, bydło, psy i koty, a wektorem – kleszcze.

Objawy są mało charakterystyczne: gorączka z dreszczami, zmęczenie, bóle głowy i mięśniowe, wzmożona potliwość, złe samopoczucie, niechęć do jedzenia, wymioty, bóle brzucha...

W diagnostyce wykorzystuje się ocenę mikroskopową krwinek czerwonych, a także badania molekularne (PCR) i serologiczne.

Leczenie polega na stosowaniu antybiotyków oraz leków działających na pierwotniaki.

Erlichioza

To choroba zakaźna, którą wywołują Gram-ujemne bakterie Anaplasma phagocytophilum. Źródłem zakażenia są kleszcze.

Do jej najczęstszych objawów należą: wysoka gorączka, dreszcze, bóle głowy, mięśni i stawów oraz wysypka.

Podstawą rozpoznania jest wykrycie morul (wtrętów w limfocytach i monocytach) w preparacie rozmazu krwi obwodowej lub szpiku kostnym, barwionych metodą Wrighta lub Giemsy.

W leczeniu stosuje się antybiotyki.

Riketsjozy z grupy gorączek plamistych

To choroby wywołane przez riketsje, Gram-ujemne bakterie – ich rezerwuar stanowią ssaki, a przenoszone są przez stawonogi (kleszcze, wszy, pchły, roztocza).

Riketsje powodują zapalenia naczyń, głównie małych tętnic i naczyń włośniczkowych.

Na zakażenie wskazuje triada objawów: gorączka, bóle głowy i wysypka, występujących wiosną lub latem.

Rozpoznanie stawia się na podstawie testów wykrywających przeciwciała, badań molekularnych lub mikroskopowych.

W leczeniu stosuje się antybiotyki aktywne wobec tzw. bakterii atypowych.

Skutecznym sposobem zapobiegania chorobie jest szczepienie.