Mięśniaki macicy, nazywane również włókniakami macicy, to łagodne zmiany nowotworowe złożone z komórek mięśni gładkich macicy (miometrium). Chociaż nie stanowią zagrożenia dla życia kobiety, mogą mieć wpływ na jej jakość życia i zdolność zajścia w ciążę. Charakteryzują się one kulistym kształtem i zbitym uczuciem pod palcem. Mogą być różnej wielkości, od ziarna grochu do kilkunastu centymetrów, a nawet większe niż sama macica. Najczęściej pojawiają się w postaci mnogiej, nie przerzutują się na inne tkanki i nie powodują przerzutów. Mięśniaki mogą samoczynnie zmieniać swoje rozmiary w różnym tempie w ciągu życia kobiety.

Pod względem lokalizacji mięśniaki macicy dzieli się zazwyczaj na trzy główne typy:

• mięśniaki podśluzówkowe – położone tuż pod błoną śluzową macicy (endometrium),
• mięśniaki śródścienne – umiejscowione w ścianie macicy,
• mięśniaki podsurowicówkowe – znajdujące się pod błoną surowicową na zewnątrz macicy.

Przyczyny powstawania mięśniaków macicy nie są do końca poznane. Wiadomo jednak, że część z nich rośnie pod wpływem żeńskich hormonów płciowych, zwanych estrogenami. Istnieją czynniki ryzyka, które nie można zmienić, takie jak rasa czarna, wiek okołomenopauzalny, uwarunkowania genetyczne, wczesne pojawienie się pierwszej miesiączki, późne menopauzy oraz obecność mięśniaków w rodzinie. Z kolei czynnikami modyfikowalnymi, na które można wpłynąć, są otyłość, nadciśnienie tętnicze, nadmierne spożycie czerwonego mięsa, nadużywanie alkoholu i kofeiny. Ciąże przed 25. rokiem życia, wielorództwo oraz stosowanie antykoncepcji hormonalnej wykazują ochronne działanie w zapobieganiu mięśniakom.

Nie wszystkie kobiety doświadczają objawów mięśniaków - zjawisko to dotyczy jedynie około 40% kobiet cierpiących na mięśniaki. Objawy i nasilenie dolegliwości zależą od lokalizacji oraz wielkości guza. Kobiety mogą nie zauważyć drobnych, chociaż licznych zmian przez całe życie.

Objawy mięśniaków, jeśli występują, są ogólnie niespecyficzne. Do nich należą nieprawidłowe krwawienia z dróg rodnych - obfite, nieregularne miesiączki, krwawienia między miesiączkami. Długotrwałe dolegliwości tego rodzaju mogą prowadzić do niedokrwistości, czyli zmniejszenia stężenia hemoglobiny we krwi, co objawia się osłabieniem, bladością skóry, przyspieszoną akcją serca, omdleniami. Inna kategorią dolegliwości, związaną bezpośrednio z wielkością i lokalizacją guza, są bóle lub dyskomfort w okolicy podbrzusza, ucisk na znajdujące się w pobliżu struktury - częstsze oddawanie moczu, parcie na mocz, trudności w oddawaniu stolca oraz zaparcia. Niepłodność to kolejny problem, który może dotyczyć kobiet cierpiących na mięśniaki. Mięśniaki mogą być przyczyną niepłodności pierwotnej - gdy kobieta nigdy nie była w ciąży - lub wtórnej - gdy problem pojawia się mimo zdolności kobiety do zajścia w ciążę. Czasami mięśniaki powodują trudności z donoszeniem ciąży w postaci poronień lub porodów przedwczesnych. Duże guzy mogą wpływać na położenie płodu oraz zwiększać ryzyko ukończenia ciąży drogą cięcia cesarskiego, ale większość mięśniaków nie ma istotnego wpływu na płód ani poród.

Jeśli pojawią się symptomy sugerujące obecność mięśniaków macicy, warto skonsultować się z ginekologiem w celu zdiagnozowania problemu, wykluczenia innych możliwych przyczyn oraz podjęcia odpowiedniego leczenia. W przypadku braku objawów, zalecane jest regularne monitorowanie sytuacji. Należy pamiętać, że niedokrwistość, będąca efektem obfitego krwawienia z dróg rodnych, nie powinna być bagatelizowana; w takiej sytuacji warto skonsultować się z lekarzem pierwszego kontaktu w oczekiwaniu na specjalistyczną opiekę.

Badanie ultrasonograficzne przezpochwowe jest podstawowym narzędziem w diagnostyce mięśniaków macicy. Dzięki niemu można zobaczyć większość guzów, zmierzyć ich rozmiary oraz określić miejsce występowania. Większe zmiany mogą być wyczuwalne podczas dwuręcznego badania ginekologicznego na fotelu ginekologicznym, a mięśniaki rodzące się, czyli te, które występują przez szyjkę macicy na zewnątrz, są rzadko spotykane i widoczne w wziernikach. Wcześniejsza rozmowa lekarza z pacjentką i określenie czynników ryzyka dla konkretnej kobiety mogą pomóc w odpowiedniej diagnozie.

W przypadku wątpliwości diagnostycznych zaleca się dodatkowe badania. Jednym z nich jest histeroskopia – zabieg diagnostyczny wykonywany w znieczuleniu ogólnym, polegający na wprowadzeniu kamery przez pochwę i kanał szyjki macicy do wnętrza macicy, co umożliwia dokładne obejrzenie jej. Czasami konieczne jest wykonanie szczegółowych badań obrazowych, takich jak rezonans magnetyczny (MRI) lub tomografia komputerowa (TK) miednicy.

W przypadku każdego guza w macicy, który sugeruje obecność mięśniaka, należy wykluczyć inne zmiany, takie jak polip endometrium, guz jajnika, czy mięsak macicy.

Tylko obecność mięśniaków, które powodują objawy wpływające na jakość życia kobiety, wymaga interwencji leczniczej. Wybór metody leczenia zależy od wieku pacjentki, jej potrzeb związanych z zachowaniem płodności oraz jej preferencji dotyczących zachowania macicy. Mięśniaki, które nie wywołują żadnych dolegliwości, są zazwyczaj poddawane regularnej obserwacji.

W przypadku konieczności leczenia farmakologicznego, celem jest złagodzenie objawów, chociaż nie prowadzi to do całkowitego zniknięcia mięśniaków. Zażywanie leków jest często pierwszym krokiem przed operacyjnym leczeniem, ponieważ pozwala na zmniejszenie rozmiarów mięśniaków. Warto jednak pamiętać, że niektóre z tych leków mają ograniczenia czasowe co do ich stosowania, a efekt ich działania jest przejściowy.

Częściej stosowanymi i skuteczniejszymi metodami w przypadku braku poprawy po leczeniu farmakologicznym są metody operacyjne. U pacjentek w wieku rozrodczym, które planują ciążę, zazwyczaj wykonuje się miomektomię, czyli usunięcie mięśniaków. Może to odbywać się laparoskopowo lub histeroskopowo. Inne metodą usunięcia mięśniaków jest embolizacja naczyń, która polega na odcięciu dopływu krwi do mięśniaka, powodując jego zatrzymanie wzrostu.

U kobiet po menopauzie lub młodszych, które nie planują ciąży, najczęściej stosuje się histerektomię - usunięcie macicy. Wraz z macicą usuwa się także jajowody, a czasami szyjkę macicy. Jajniki pozostawia się zazwyczaj do 60.-65. roku życia dla zachowania zdrowia i dobrej kondycji. W późniejszym wieku, z uwagi na brak korzyści z ich pozostawienia oraz ryzyko raka, usuwa się również jajniki wraz z resztą narządów rodnych.

Usunięcie macicy to jedyna skuteczna metoda eliminacji mięśniaków macicy. Leczenie chirurgiczne guzów nie gwarantuje całkowitego wyeliminowania problemu, gdyż inne zmiany mogą występować w obrębie narządu. Farmakologiczne terapie mają na celu łagodzenie objawów lub przygotowanie pacjentki do operacji, a nie zapewnienie pełnego wyleczenia.

Zastosowanie leczenia farmakologicznego lub zabiegowego do usuwania mięśniaków macicy wymaga regularnych kontroli przy użyciu ultrasonografii przezpochwowej. Kobiety, które przeszły operacyjne usunięcie macicy, zwłaszcza w przypadku zachowania jajników, powinny również pamiętać o corocznej kontroli u lekarza ginekologa w celu przeprowadzenia ultrasonografii i obserwacji ewentualnych niepokojących zmian.