Zgodnie z klasyfikacją ICD-10 można wyróżnić różne rodzaje zaburzeń psychicznych, takie jak zaburzenia lękowe, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD), reakcje na ciężki stres oraz zaburzenia adaptacyjne, zaburzenia dysocjacyjne, zaburzenia somatyczne i inne zaburzenia nerwicowe.

Na rozwój zaburzeń nerwicowych mają wpływ różne czynniki psychologiczne, a ich przyczyny można analizować, uwzględniając model biopsychospołeczny. Ten model bierze pod uwagę również czynniki biologiczne, środowiskowe, społeczne i kulturowe. Złożoność tych czynników jest rozpatrywana indywidualnie dla każdego pacjenta i rodzaju zaburzenia.

Leczenie zaburzeń nerwicowych powinno być kompleksowe, ale terapia psychologiczna i edukacja psychoodukacyjna są pierwszym wyborem w ich leczeniu. Mają one na celu zmianę podejścia pacjenta do swoich objawów i cierpień, a także poprawę jego funkcjonowania. Farmakoterapia jest zalecana jedynie w określonych przypadkach jako leczenie uzupełniające lub długoterminowe, na przykład w przypadku niektórych zaburzeń lękowych lub zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego.

Do tej kategorii zaburzeń zaliczają się między innymi agorafobia, strachy społeczne oraz specyficzne formy fobii. Lęki fobiczne występują gdy pacjent identyfikuje obiekt lub wydarzenie zewnętrzne jako zagrażające, unika ich i odczuwa znaczny dyskomfort w ich obecności. Nawet samo myślenie o tych sytuacjach może wywoływać lęk - lęk antycypacyjny.

Agorafobia pojawia się, gdy pacjent czuje silny lęk przed tłumem ludzi, miejscami publicznymi oraz sytuacjami, z których nie może uciec. Nasilający się lęk prowadzi do unikania takich sytuacji i może być towarzyszone objawami depresyjnymi. Fobia społeczna, natomiast, charakteryzuje się narastającym lękiem przed oceną i ośmieszeniem się w sytuacjach społecznych, co często prowadzi do objawów somatycznych.

Osoby dotknięte fobią społeczną mogą unikać konkretnych grup osób lub sytuacji społecznych. Lęk może prowadzić do stopniowego unikania takich sytuacji, a nawet całkowitego wycofania się społecznego. Skuteczne leczenie fobii społecznej obejmuje farmakoterapię i/lub psychoterapię, ale wiele osób nie szuka pomocy z przekonaniem, że ich lęk jest nie do pokonania.

Nieśmiałość należy odróżnić od fobii społecznej. Osoby nieśmiałe funkcjonują lepiej niż te dotknięte fobią społeczną i objawy u nich są bardziej przejściowe. Specyficzne postacie fobii objawiają się silnym lękiem w konkretnej sytuacji lub przed konkretnym przedmiotem. W takich przypadkach terapia behawioralna może być skuteczną metodą leczenia.

Lęki nieokreślone są grupą zaburzeń lękowych, które charakteryzują się brakiem ograniczenia lęku do konkretnych zewnętrznych przedmiotów czy wydarzeń. Zaliczają się do nich zaburzenia takie jak zespół lęku panicznego, lęki uogólnione oraz zaburzenia depresyjne i lękowe mieszane.

Zaburzenia lękowe z napadami lęku, czyli epizodyczny lęk paniczny, objawiają się powtarzającymi się atakami silnego lęku niezależnie od sytuacji. Występują objawy wegetatywne takie jak duszność, szybkie bicie serca czy ból w klatce piersiowej. Lęk może towarzyszyć strach przed utratą kontroli czy śmiercią. Często występuje też poczucie nierealności otoczenia (depersonalizacja i derealizacja). Napad lęku panicznego trwa zazwyczaj kilkanaście minut i ustępuje samoistnie, jednak może pozostawać lęk przed kolejnym atakiem.

Zaburzenia lękowe uogólnione, czyli nerwica lękowa, charakteryzują się przewlekłym, nieprzypisanym do konkretnych sytuacji lękiem. Objawia się on wewnętrznym napięciem, niepokojem, rozdrażnieniem oraz zaburzeniami koncentracji. Towarzyszą mu objawy wegetatywne i nadmierny strach przed przyszłymi wydarzeniami.

Zaburzenia depresyjne i lękowe mieszane rozpoznaje się w przypadku współistnienia objawów depresyjnych i lękowych na podobnym poziomie nasilenia. Mogą występować również objawy wegetatywne, takie jak przyspieszone bicie serca czy duszność.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne polegają na pojawianiu się powtarzających się, stereotypowych natrętnych myśli lub przymusowych czynności. Osoba dotknięta tym zaburzeniem stara się im przeciwstawić, jednak zazwyczaj bezskutecznie. Mimo własnego sprzeciwu, u chorego rozwijają się "niechciane" myśli lub przymusowo wykonuje on "niechciane" czynności.

Obie formy - myśli i czynności - są z reguły uciążliwe dla pacjenta. Natrętne myśli mogą dotyczyć różnorodnych, często nieprzyjemnych, obscenicznych, bluźnierczych lub agresywnych tematów, a czasem ułożone są w uporczywe ciągi myślowe. Pomimo tego osoba uważa je za własne. Kompulsywne czynności mogą być również niepożądane, ale pacjent czuje wewnętrzną potrzebę ich wykonania w celu zmniejszenia narastającego napięcia. Mogą to być proste akty (np. częste mycie rąk, wielokrotne sprawdzanie zamknięcia drzwi, okien, wyłączenia gazu) lub też bardziej złożone, bezsensowne sekwencje czynności.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne mogą mieć postać dominujących natrętnych myśli albo przeważających czynności natrętnych. Istnieje również forma tych zaburzeń, gdzie zarówno myśli, jak i czynności natrętne są równie silnie obecne - mówimy wtedy o tzw. myślach i czynnościach natrętnych mieszanych.

Zaburzenia traumatyczne pourazowe

Zaburzenia z tej kategorii dotyczą osób, które tracą świadomą kontrolę nad własną tożsamością, pamięcią, myśleniem, przeżyciami czy ciałem. Mają one związek głównie z czynnikami psychologicznymi i stresem. Objawiają się one w postaci różnych zespołów, takich jak dysocjacyjna amnezja, fuga, osłupienie, trans i opętanie, zaburzenia ruchu, drgawki, znieczulenia czy utrata czucia zmysłowego. Diagnoza tych zaburzeń wymaga precyzyjnego odróżnienia ich od innych problemów psychicznych i somatycznych.

Amnezja dysocjacyjna - polega na częściowej lub całkowitej utracie pamięci, często wynikającej z traumatycznych wydarzeń życiowych. Objawy mogą dotyczyć tylko określonych obszarów z życia pacjenta, pozostawiając inne obszary nienaruszone.

Fuga dysocjacyjna - pacjent wykonuje złożone czynności, takie jak podróże w odległe miejsca, których potem nie pamięta.

Osłupienie dysocjacyjne - objawia się całkowitym odcięciem danej osoby od otoczenia, przy zachowanej przytomności.

Trans i opętanie - pacjent traci kontrolę nad myślami, przeżyciami i ciałem, czując działanie "sił zewnętrznych".

Dysocjacyjne zaburzenia ruchu - powodują zaburzenia poruszania poszczególnymi częściami ciała, przypominające niedowłady lub paraliż.

Drgawki dysocjacyjne - podobne do napadów padaczkowych, jednak bez towarzyszących im objawów i zachowaną świadomością pacjenta.

Dysocjacyjne znieczulenia i utrata czucia zmysłowego - zaburzenia o charakterze psychogennym, objawiające się utratą czucia w różnych obszarach skóry i narządów zmysłów.

Inne zaburzenia dysocjacyjne, takie jak zespół Gansera czy osobowość mnoga, również wymagają specjalistycznej uwagi i diagnostyki.

Zaburzenia tego rodzaju obejmują między innymi zaburzenia somatyczne, zaburzenia hipochondryczne, zaburzenia autonomiczne o podłożu somatycznym oraz uporczywe bóle psychogenne. Osoby dotknięte tymi schorzeniami skarżą się na różne dolegliwości somatyczne, które wyraźnie wynikają z czynników psychicznych. Pacjent z reguły nie jest świadomy, że przyczyna swoich problemów funkcjonowania oraz związanego z nimi cierpienia leży w sferze psychologicznej.

Zaburzenia somatyczne są związane z ciągłymi i urozmaiconymi skargami pacjenta na różne dolegliwości somatyczne, które niekoniecznie są skutkiem konkretnej choroby. Pacjent może zgłaszać objawy związane z różnymi układami oraz narządami, takimi jak układ oddechowy, sercowo-naczyniowy, pokarmowy oraz inne, takie jak bóle głowy, zawroty głowy czy poczucie mrowienia. Wyniki badań medycznych często nie wykazują nieprawidłowości, co skłania do konsultacji psychiatrycznej.

Zaburzenia hipochondryczne polegają na uporczywym przekonaniu pacjenta o obecności u niego poważnej choroby somatycznej. Osoba cierpiąca na to zaburzenie skarży się na różne objawy, które w jej przekonaniu potwierdzają obecność choroby. Pomimo braku dowodów na istnienie schorzenia, pacjent nadal trwa w przekonaniu o swoim złym stanie zdrowia.

Zaburzenia autonomiczne o podłożu somatycznym dotyczą dolegliwości związanych z układami regulowanymi przez układ nerwowy autonomiczny, takimi jak np. układ sercowo-naczyniowy, oddechowy czy pokarmowy. Objawy takie jak przyspieszone bicie serca, drżenie ciała czy psychogenna biegunka są zgłaszane przez pacjentów, pomimo braku potwierdzenia somatycznego tych problemów. Badania diagnostyczne wykazują prawidłowe wyniki, co zmusza do zwrócenia się o pomoc do specjalisty psychiatry.

Uporczywe bóle psychogenne charakteryzują się przewlekłymi, silnymi bólami niezwiązanymi z chorobami somatycznymi. Czynniki psychologiczne odgrywają kluczową rolę w powstawaniu i rozwoju tych dolegliwości, takich jak bóle głowy czy dolnego odcinka kręgosłupa.

Do tej kategorii zalicza się między innymi neurastenię oraz zespół depersonalizacji-derealizacji. Neurastenia to zaburzenie psychiczne, które objawia się skargami pacjenta na uczucie psychicznej męczliwości, zmęczenie po wysiłku umysłowym lub fizycznym. Towarzyszą temu inne nieprzyjemne objawy, takie jak bóle głowy, zawroty głowy, bóle mięśniowe oraz objawy psychiczne: drażliwość, zaburzenia snu, trudności z odprężeniem się i relaksem.

Zespół depersonalizacji-derealizacji diagnozuje się, gdy pacjent odczuwa, że jego własne doświadczenia, emocje, myśli i pamięć nie należą do niego, lub kiedy otaczające go przedmioty lub osoby wydają się nierealne, oderwane od rzeczywistości, odległe lub sztuczne (np. odczuwanie przedmiotów jako rekwizyty). Pacjent jest świadomy tej zmiany. Objawy te mogą występować u zdrowych osób w sytuacjach przemęczenia, ale także mogą być objawem innych zaburzeń psychicznych, w tym nerwicowych.