Borelioza to choroba wieloukładowa, której objawy mogą przypominać autoimmunizację, wywołaną przez krętki z rodzaju Borrelia przenoszone na człowieka przez kleszcze z rodzaju Ixodes.

Nazwa choroby pochodzi od miasta w Stanach Zjednoczonych, New Lyme i Old Lyme w stanie Connecticut, gdzie po raz pierwszy opisano przypadki związane z ukąszeniami przez kleszcze. Rozpoznanie boreliozy stało się możliwe po odkryciu bakterii Borrelia burgdorferi przez Williego Burgdorfera w 1982 roku.

Krętki przechodzą do organizmu gospodarza wraz z żerowaniem kleszcza. Im dłużej kleszcz się karmi, tym większe ryzyko zakażenia. Krętki rozprzestrzeniają się z krwią i chłonką do różnych narządów. Istnieje teoretyczna możliwość przeniesienia krętków z matki na płód przez łożysko, ale dotychczas nie odnotowano żadnego wiarygodnego przypadku boreliozy wrodzonej. Nie ma również potwierdzonych przypadków zarażenia boreliozą poprzez karmienie piersią lub spożycie krętków.

Nie można zarazić się boreliozą poprzez kontakt z chorym człowiekiem lub zakażonym zwierzęciem. Również przeniesienie zakażenia przez krew lub kontakt seksualny nie zostało potwierdzone. Kleszcze mogą żerować na różnych gatunkach kręgowców, a głównym rezerwuarem krętek są drobne gryzonie i zwierzęta płowe. Cykl życiowy kleszcza trwa od 2 do 3 lat i obejmuje 4 stadia. Każde stadium wymaga krwi do przeobrażenia i składania jaj. Częste żerowanie na różnych żywicielach zwiększa ryzyko zakażenia krętkami Borrelia.

Człowiek najczęściej jest zarażany latem, gdy aktywne są nimfy kleszczy. Kleszcze najczęściej zamieszkują skraje lasów liściastych z gęstym poszyciem. Szacuje się, że około kilkunastu procent kleszczy jest zakażonych krętkami. Większość zakażeń daje objawy na wczesnym etapie, ale ludzki układ odpornościowy niszczy je, a infekcja często przebiega bezobjawowo. Antyciała przeciwboreliowe mogą być obecne nawet u zdrowych osób, które pokonały infekcję.

W Ameryce Północnej boreliozę powoduje , która manifestuje się głównie objawami związanymi ze stawami. W Europie i Azji, za boreliozę odpowiada co najmniej 5 różnych gatunków krętków z rodzaju , co sprawia, że obraz kliniczny choroby jest bardziej zróżnicowany. W Polsce najczęściej występującymi gatunkami krętków są i . Większość przypadków boreliozy w północno-wschodniej Polsce jest spowodowana przez .

W Polsce w 2022 roku zanotowano wzrost liczby przypadków boreliozy w porównaniu z rokiem poprzednim - ogółem 17,4 tys. zachorowań, co stanowiło o 38,9% więcej niż w 2021 roku, ale o 15,8% mniej niż w 2019 roku.

Wskaźnik zachorowalności na boreliozę na 100 tys. mieszkańców kraju wyniósł 45,9 przypadków (wzrost o 13,0) i był najwyższy w województwach: podlaskim (81,2 na 100 tys. ludności), małopolskim (79,8) i lubelskim (76,8), a najniższy, kolejny rok z rzędu, w województwie łódzkim (22,6) i wielkopolskim (25,1).

Borelioza to choroba wieloukładowa, która może objawiać się zmianami skórnymi, sercowymi, stawowymi i neurologicznymi.

Charakterystyczne objawy boreliozy to:

• rumień wędrujący
• porażenie nerwu twarzowego
• aseptyczne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
• nabyte bloki serca
• przewlekłe zapalenie stawów
• korzeniowe zespoły bólowe.

Niecharakterystyczne objawy boreliozy, takie jak uczucie osłabienia, pogorszenie pamięci, zaburzenia snu i trudności w koncentracji, mogą być przypisane innym chorobom przewlekłym, przemęczeniu, stresowi, niedoborom żywieniowym czy nadużywaniu alkoholu. Mogą także występować w procesie starzenia się.

Borelioza może mieć różne fazy, a objawy kliniczne będą zależały od stadiów choroby, takich jak:

• stadium wczesne ograniczone
• stadium wczesne rozsiane (narządowe)
• stadium późne

Najczęstszym pierwszym objawem boreliozy jest rumień wędrujący, który może być zidentyfikowany przez średnicę, granice i stopniowe powiększanie się z pozostawieniem przejaśnienia w środku.

Lepiej rozpoznać rumień wędrujący na wczesnym etapie, aby szybko rozpocząć antybiotykoterapię. Nieleczony rumień wędrujący może zanikać samoistnie, ale nie oznacza to wyleczenia boreliozy.

Pojawienie się rumienia wskazuje na konieczność leczenia antybiotykami, unikając dodatkowych testów na boreliozę.

Przewlekłe zanikowe zapalenie skóry kończyn to jedno z późnych objawów boreliozy, które wymaga specjalistycznego leczenia.

Zapalenie stawów, neuroborelioza i borelioza oczna to inne powikłania boreliozy, które mogą występować w różnych fazach choroby.

Borelioza może objawiać się różnie u dzieci i dorosłych, ale leczenie przede wszystkim obejmuje antybiotykoterapię.

Boreliozę rozpoznaje się na podstawie symptomów klinicznych – samodzielnie lub w połączeniu z dodatnimi wynikami testów serologicznych w celu identyfikacji specyficznych przeciwciał.

Według uznanych na całym świecie kryteriów amerykańskiego CDC (Centers of Disease Control, Centra Kontroli i Zapobiegania Chorób), rozpoznanie wczesnej boreliozy u pacjenta, który mieszka w rejonie endemicznym dla boreliozy, można postawić na podstawie obecności rumienia wędrującego, ponieważ podczas pojawiania się rumienia wędrującego wyniki testów serologicznych mogą nadal być ujemne. W późniejszych etapach boreliozy do zdiagnozowania potrzebne są typowe symptomy rozprzestrzeniania się krętek wraz z laboratoryjnym (serologicznym) potwierdzeniem infekcji. Pozytywny wynik hodowli Borrelia burgdorferi jest pewnym dowodem infekcji boreliozą, jednak rzadko udaje się izolować krętki z towarzyszących zmian boreliozie, za wyjątkiem rumienia wędrującego.

Badania serologiczne wykonywane w diagnostyce boreliozy są dwuetapowe. Najpierw przeprowadza się test przesiewowy ELISA w celu wykrycia specyficznych przeciwciał we krwi. Jego ujemny wynik oznacza, że czynna borelioza jest mało prawdopodobna i nie wymaga potwierdzenia testem przewidzianym na drugim etapie. Pozytywny lub niepewny wynik należy potwierdzić metodą immunoblot, np. testem Western Blot lub multiplex. Ujemny wynik testu potwierdzenia, nawet przy bardzo wysokim mianie przeciwciał w teście przesiewowym ELISA, wyklucza boreliozę. Pozytywny wynik można uznać za obowiązujący.

Podobnie należy traktować izolowany pozytywny wynik jedynie w klasie IgM (bez dodatniego IgG). Jeśli utrzymuje się przez ponad miesiąc, z wysokim prawdopodobieństwem można przyjąć, że jest wynikiem fałszywie dodatnim, ponieważ osoby z boreliozą powinny w ciągu kilku tygodni wytworzyć specyficzne przeciwciała w klasie IgG.

Przeciwciała w klasie IgG mogą być obecne u niektórych osób przez miesiące i lata po skutecznym leczeniu boreliozy. Dlatego monitorowanie miana specyficznych przeciwciał po zakończeniu terapii antybiotykiem, jak również ich późniejsze okresowe sprawdzanie nie jest uzasadnione. Z tego samego powodu testów serologicznych w kierunku boreliozy nie powinno się przeprowadzać u osób zdrowych, które samodzielnie pokonały chorobę. W Polsce pozytywne wyniki testów serologicznych notuje się u około kilkunastu procent zdrowej populacji. Pozytywny wynik testu u osoby bez objawów boreliozy świadczy tylko o kontakcie z krętkami w przeszłości, co jest powszechnym zjawiskiem w polskiej populacji i nie jest wystarczające do terapii. Taki pacjent nie tylko nie będzie miał korzyści z leczenia, ale też naraża się na ryzyko działań niepożądanych stosowanych antybiotyków.

W diagnostyce neuroboreliozy pomocne jest porównanie miana specyficznych przeciwciał przeciwko Borrelia burgdorferi w klasie IgG w płynie mózgowo-rdzeniowym z mianem przeciwciał we krwi. Jeśli miano przeciwciał w płynie mózgowo-rdzeniowym jest większe, sugeruje to wewnątrzoponową produkcję specyficznych przeciwciał, czyli zakażenie ośrodkowego układu nerwowego.

Do badań, których nie zaleca się stosować, należy między innymi test LTT (transformacji limfocytów, Lymphocyte Transformation Test). Polega on na ocenie reakcji limfocytów na antygeny krętkowe in vitro. Celem jest ustalenie, czy układ odpornościowy miał kontakt z krętkami z rodzaju Borrelia. Potwierdzenie kontaktu następuje, gdy limfocyty pobrane od pacjenta wbudują znacznik izotopowy. Jest to interpretowane jako pozytywny wynik badania.

W diagnostyce boreliozy rzadko stosuje się metody PCR. Czasami wykorzystuje się je do badań płynu stawowego, płynu mózgowo-rdzeniowego lub wycinka skóry pacjenta.

Podejmowanie decyzji klinicznych na podstawie wyników uzyskanych za pomocą niezalecanych i niezweryfikowanych metod diagnostycznych jest ryzykowne dla pacjenta i lekarza.

Podstawowym celem w leczeniu boreliozy jest wyeliminowanie infekcji spowodowanej przez krętki. Chorobę tę można skutecznie leczyć antybiotykami, które działają na bakterie B. burgdorferi. Ponadto stosuje się także leczenie objawowe, mające na celu złagodzenie objawów towarzyszących, na przykład poprzez stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych w przypadku zapalenia stawów.

Zazwyczaj w przypadku wczesnej boreliozy zaleca się stosowanie doksycykliny. Czas trwania leczenia może się różnić w zależności od postaci choroby, jednak zwykle wynosi od 7 do 28 dni. Doksycyklinę często wybiera się ze względu na jej skuteczność w walce z chorobami przenoszonymi przez kleszcze oraz na to, że ma pewne ograniczenia dotyczące grupy pacjentów, którym nie powinno się jej podawać. W przypadku braku tolerancji na doksycyklinę, można rozważyć stosowanie innych antybiotyków, takich jak amoksycylina, cefuroksym, ceftriakson czy azytromycyna. Ważne jest, aby nie przekraczać 28 dni leczenia antybiotykami. Zapalenie stawów w boreliozie można leczyć skutecznie antybiotykami, podawanymi doustnie lub dożylnie.

Leczenie doksycykliną przez okres 28 dni jest zalecane i często prowadzi do wyzdrowienia. W przypadku nawrotów choroby stosuje się inny antybiotyk, ceftriakson, przez 14-28 dni. Maksymalny zalecany czas trwania antybiotykoterapii w boreliozie to 28 dni, a obecnie nie odnotowano oporności na stosowane antybiotyki. Powrót do zdrowia po zakończeniu leczenia antybiotykami może być różny i wynosić od kilku tygodni do kilku miesięcy, w zależności od objawów. Tempo powrotu do zdrowia w boreliozie może różnić się w zależności od konkretnych objawów i może trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy po zakończeniu leczenia antybiotykami.

W większości sytuacji boreliozę można wyleczyć poprzez stosowanie antybiotyków. Pomimo tego, że niektórzy pacjenci doświadczają subiektywnych objawów, takich jak ból głowy, ból mięśniowo-szkieletowy, ból stawów, uczucie senności, zaburzenia poznawcze czy przewlekłe zmęczenie, które mogą utrzymywać się przez kilka tygodni lub miesięcy po zakończeniu terapii antybiotykowej, ich obecność nie jest dowodem na obecność żywych krętków w organizmie. Podobnie jest w przypadku krztuśca. Mimo skutecznego leczenia antybiotykiem, które eliminuje bakterie krztuśca z dróg oddechowych, chorzy nadal mogą kaszleć przez wiele tygodni, ponieważ toksyny wydzielane przez te bakterie mogą uszkodzić drogi oddechowe. Zabicie bakterii nie oznacza natychmiastowego powrotu do zdrowia.

Należy jak najszybciej usunąć kleszcza. Za pomocą pęsety uchwyć kleszcza za główkę jak najbliżej skóry i usuń go poprzez pociąganie go jednostajnym ruchem pionowo do góry. Miejsce ukąszenia powinno być oczyścić, zdezynfekować i obserwować przez następny miesiąc. W razie pojawienia się jakichkolwiek objawów lub silnych obaw związanych z ukąszeniem warto zasięgnąć porady lekarskiej.

W przypadku wystąpienia rumienia wędrującego w miejscu ukąszenia lub innych objawów, które mogą odpowiadać boreliozie należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza. Jeżeli to możliwe, dobrze jest wykonać zdjęcie zmiany skórnej.

Jeśli podejrzewasz boreliozę, warto udać się do lekarza rodzinnego, który oceni symptomy i skieruje na odpowiednie badania. W przypadku rumienia wędrującego konieczność wykonania testów nie jest konieczna, lekarz natychmiast przepisze antybiotyk. Natychmiast udaj się do lekarza po zauważeniu rumienia, nie zwlekaj!

Poważne objawy, takie jak silny ból głowy, zaburzenia świadomości, gorączka, porażenie nerwów czaszkowych i inne symptomy towarzyszące neuroboreliozie wymagają natychmiastowej interwencji medycznej. W razie wystąpienia tych objawów, należy skontaktować się z pogotowiem lub udać na SOR w zależności od stanu pacjenta. Pacjenci ci są leczeni na oddziałach neurologicznych. Jeśli pojawią się objawy oczne boreliozy, konieczna jest konsultacja u okulisty.

Osoby, u których wystąpiło zapalenie stawów lub nawrót zapalenia stawów, mogą zostać skierowane do lekarza chorób zakaźnych lub reumatologa, jeśli zajdzie taka potrzeba.

Nie ma jeszcze dostępnej szczepionki przeciwko boreliozie.

Jedynym sposobem zapobiegania tej chorobie jest unikanie ukąszeń przez kleszcze.