Ulcus decubitus to owrzodzenie wywołane przez długotrwałe ucisk, które rozwija się u osób leżących w wyniku przewlekłego nacisku lub tarcia skóry. Najczęstszymi miejscami występowania są obszary kości krzyżowej, pośladków lub pięt u pacjentów unieruchomionych, takich jak chorzy z porażeniami, zaburzeniami czuciowymi lub urazami. Inne często dotknięte obszary to łokcie, kolana i kostki. Odleżyny mogą również pojawić się pod opatrunkiem gipsowym, szczególnie u dzieci, gdzie rozwój może nastąpić bardzo szybko, już w ciągu kilku dni od założenia opatrunku. Istotą procesu chorobowego w przypadku odleżyn jest martwica niedokrwienna skóry i czasem tkanek leżących głębiej.

Ryzyko odleżyn wzrasta u pacjentów niewłaściwie pielęgnowanych, z zaburzeniami czucia i ruchomości, niskim ciśnieniem tętniczym, nietrzymaniem moczu i stolca, a także w przypadku złamań i zaburzeń stanu odżywienia.

Obicie wyjątkowo często spotykane u pacjentów przebywających w domu lub placówce opiekuńczo-leczniczej - u 7-23%, na oddziałach neurologicznych - u 12%, na oddziałach rehabilitacyjnych - u 6% oraz u 14-25% chorych z zaawansowaną chorobą nowotworową.

Odleżyny są klasyfikowane według zaawansowania zmian. Im wyższy stopień, tym większe uszkodzenie tkanek i trudniejsze leczenie.

Poniżej przedstawiono podział kliniczny odleżyn według Torrance’a:

1. stopień I: zaczerwienienie, które blednie – reaktywne przekrwienie i zaczerwienienie skóry w odpowiedzi na ucisk. Skóra blednie po uciśnięciu palcem, co oznacza, że mikrokrążenie nie zostało jeszcze uszkodzone.
2. stopień II: zaczerwienienie, które nie blednie – rumień utrzymujący się po ustaniu ucisku wskazuje na uszkodzenie mikrokrążenia, zapalenie i obrzęk tkanek. Może wystąpić powierzchniowy obrzęk, uszkodzenia naskórka i pęcherze.
3. stopień III: owrzodzenie – uszkodzenie skóry (naskórka i skóry właściwej) do granicy z tkanką podskórną. Brzegi rany otoczone są obrzękiem i rumieniem. Dno rany wypełnione jest czerwoną ziarniną lub żółtymi masami rozpadających się tkanek.
4. stopień IV: uszkodzenie objęło również tkankę podskórną do granicy z powięzią. Martwica tkanki tłuszczowej wynika z zapalenia i zakrzepicy małych naczyń krwionośnych. Brzeg odleżyny jest zazwyczaj dobrze odgraniczony, ale martwica może również obejmować tkanki otaczające. Dno rany może być pokryte brunatnoczarną martwicą.
5. stopień V: zaawansowana martwica przekracza powięź i obejmuje mięśnie, czasami także ścięgna, stawy i kości. Występują połączone jamy w ranie, a obecne są rozpadające się masy tkanek i martwica czarnobrunatna.

Odleżyny, podobnie jak inne rany, mogą ulegać wtórnym zakażeniom bakteryjnym, co objawia się zielonożółtą ropną wydzieliną, z rumieniem wokół rany i nieprzyjemnym zapachem.

Jeśli podczas ucisku na skórę pacjenta nie zmieniają się miejsca ucisku, należy podjąć działania prewencyjne, takie jak zmiana pozycji pacjenta co 2 godziny lub częściej oraz masażowanie obszarów narażonych na ucisk podczas zmiany pozycji. Dodatkowo zaleca się stosowanie specjalnych materacy przeciwodleżynowych, które zapewniają zmienne ciśnienie na skórę poprzez automatyczne naprzemienne wypełnianie powietrzem poszczególnych sekcji. NFZ refunduje koszty zakupu materacy i poduszek przeciwodleżynowych dla pacjentów kwalifikujących się do tego rodzaju profilaktyki. W przypadku pojawienia się odleżyny konieczna jest konsultacja lekarska i odpowiednie leczenie. Jeśli wokół rany pojawi się tkliwość, gorączka i dreszcze, może to świadczyć o zapaleniu tkanki podskórnej i wymaga natychmiastowej konsultacji medycznej.

Diagnoza odleżyny jest ustalana na podstawie badania medycznego. Zazwyczaj wystarcza ocena kliniczna. W przypadku podejrzenia infekcji bakteryjnej pobierany jest wymaz z rany. Powikłania takie jak zapalenie kości i szpiku mogą wymagać dodatkowych badań.

Leczenie odleżyn jest często trudne i długotrwałe, więc konieczne jest sumienne przestrzeganie zaleceń lekarza dotyczących pielęgnacji i higieny odleżyny i jej okolic. Obecnie dostępne są różne rodzaje opatrunków, specjalnie przeznaczone do leczenia odleżyn, każdy z nich ma określone działanie, dzięki czemu jest skuteczny w zależności od stopnia zaawansowania odleżyny.

Leczenie odleżyn jest uzależnione od stopnia zaawansowania:

• Stopień I - należy szybko odciążyć uciskane miejsce, utrzymać odpowiednią higienę skóry i regularnie monitorować stan. Zaleca się stosowanie błon poliuretanowych - cienkich, elastycznych, przeźroczystych opatrunków, które chronią skórę przed uciskiem przez zmniejszenie tarcia. Błona ta posiada strukturę pozwalającą na parowanie, jednakże nie przepuszcza wody i zanieczyszczeń z zewnątrz. Może być stosowana nawet przez 10 dni.
• Stopień II - po odciążeniu miejsca uszkodzenia zaleca się pokrycie odleżyny bardzo cienkim opatrunkiem hydrokoloidowym, który absorbuje wydzielinę i zapewnia wilgotne środowisko wspierające proces gojenia się rany.
• Stopień III - zwykle wymaga usunięcia martwicy. Jeśli nie można wyraźnie odgraniczyć martwicy od zdrowych tkanek, zaleca się początkowo stosowanie hydrokoloidów lub hydrożeli, a następnie oczyszczenie chirurgiczne.
• Odleżyny stopnia IV i V są leczone operacyjnie. Leczenie nieoperacyjne jest prowadzone, gdy pacjent nie jest kandydatem do operacji, lub jako przygotowanie do zabiegu - do czasu powstania ziarniny na dnie owrzodzenia.

Wyleczenie odleżyny jest możliwe, zwłaszcza w stopniu I i II, pod warunkiem ustąpienia ucisku. Powikłaniem odleżyn, szczególnie stopnia III i IV, jest zapalenie szpiku i kości, co może prowadzić do rozwoju sepsy i wysokiej śmiertelności.

Po wyleczeniu odleżyn, istotne jest wprowadzenie działań profilaktyczno-terapeutycznych zapobiegających powtórnemu powstawaniu ran. Należy zainstalować odpowiednie materace przeciwodleżynowe, regularnie zmieniać pozycje ciała, odpowiednio pielęgnować skórę, leczyć choroby podstawowe i szybko uruchamiać pacjentów, co stanowi istotny krok w zapobieganiu powstawaniu odleżyn.

Profilaktyka polega na szeregu działań i zabiegów mających na celu zmniejszenie ryzyka powstania odleżyn. Po wystąpieniu rany konieczne jest dalsze stosowanie metod profilaktyki w celu poprawy warunków gojenia.

Postępowanie ogólne obejmuje:

• dbanie o stan ogólny i odżywienie pacjenta,
• edukację i zwiększanie aktywności chorego,
• regularne zmienianie pozycji u pacjentów całkowicie niemożliwych do samodzielności, stabilizację ich pozycji za pomocą odpowiednich podpórek i wałków, zapewnienie dostępu powietrza do skóry oraz ochronę przed nietrzymaniem moczu i stolca,
• używanie delikatnej bielizny bawełnianej.

Na miejsca narażone na ucisk zaleca się stosowanie opatrunków poliuretanowych.

Ważne jest korzystanie z materaców i poduszek przeciwodleżynowych, zwłaszcza dynamicznych materacy zmiennociśnieniowych, które pomagają w poprawie ukrwienia obszarów skóry niestykających się z materacem. Poduszki przeciwodleżynowe mogą zmieniać ciśnienie za pomocą kompresora lub ręcznej pompki, a niektóre z nich mają funkcję pamięci kształtu.