Aby zrozumieć problemy z osobowością, warto najpierw przypomnieć sobie, czym tak naprawdę jest osobowość. Jest to zbiór cech i zachowań charakterystycznych dla danej osoby, które wpływają na jej sposób działania. Osobowość kształtuje się pod wpływem temperamentu, umiejętności adaptacyjnych, mechanizmów psychologicznych i inteligencji. Niepowtarzalność osobowości każdego człowieka wynika z różnych czynników, więc nie należy traktować jej jako czegoś patologicznego. Mimo to, istnieje kategoria zaburzeń osobowości, które są zauważalne, gdy zachowania jednostki są nieprawidłowe i utrudniają jej funkcjonowanie w społeczeństwie. Istnieje wiele teorii tłumaczących powstawanie tych zaburzeń, ale żadna nie jest jednoznacznie potwierdzona jako jedyna słuszna.

Rozwój osobowości zaczyna się już w życiu płodowym i intensywnie rozwija się w okresie młodzieńczym. Późniejsze zmiany są możliwe, ale zazwyczaj są niewielkie, ponieważ podstawowe cechy osobowości są już w dużej mierze ustalone. Jeśli obserwujemy u kogoś znaczną zmianę osobowości w wieku dorosłym, warto przeprowadzić dogłębną diagnozę, przede wszystkim neurologiczną.

Osobowość dyssocjalna, zgodnie z klasyfikacją zaburzeń psychicznych DSM-5, to charakteryzujące się lekceważącym podejściem do norm społecznych zaburzenie osobowości, które objawia się tendencją do manipulacji i lekceważenia innych. Osoby z tym zaburzeniem często angażują się w oszustwa i przestępstwa. Nie ustalono jednej konkretnej przyczyny rozwoju tego zaburzenia, ale wyróżniono czynniki ryzyka takie jak wychowywanie się w niezdrowym środowisku rodzinny czy grupie rówieśniczej, ubóstwo, niska pozycja społeczna, mieszkanie w mieście, nadużywanie substancji psychoaktywnych, organiczne zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego, występowanie zaburzeń zachowania w dzieciństwie oraz cechy dyssocjalne ojca.

Kryteria antyspołecznego zaburzenia osobowości stanowią nawet do 3% społeczeństwa, co czyni je jednym z najczęstszych zaburzeń osobowości. Szczególnie duża liczba osób dotkniętych tym zaburzeniem to mężczyźni nadużywający alkoholu, szczególnie ci objęci terapią odwykową lub odbywający karę w więzieniach. Statystyki wskazują, że zaburzenie to występuje nawet 10 razy częściej u mężczyzn niż u kobiet. Około 70% osób przebywających w więzieniach oraz uzależnionych od substancji psychoaktywnych wykazuje objawy antyspołecznego zaburzenia osobowości. Co trzeci więzień manifestuje cechy dysocjalne.

Osoby cierpiące na dyssocjalne zaburzenie osobowości już w młodym wieku wykazują zachowania antyspołeczne, naruszające normy społeczne i prawo, takie jak agresja, kradzież czy niszczenie mienia. Te zachowania utrzymują się również w dorosłym życiu, prowadząc do trudności w relacjach społecznych i konfliktów z prawem. Osoby z tym zaburzeniem cechują się brakiem empatii, bezwzględnością i chłodem emocjonalnym, co prowadzi do manipulacji i agresji w kontaktach z innymi ludźmi. Dodatkowo, często podejmują działania impulsywne i nierozważne, bez zastanowienia się nad konsekwencjami. Zdarza się również, że towarzyszą im inne zaburzenia psychiczne, takie jak lęki, depresja czy uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Osoby z dyssocjalnym zaburzeniem osobowości mają więc duże ryzyko popełnienia zarówno przestępstw, jak i samobójstwa.

Wszystkie zaburzenia osobowości mają to do siebie, że osoby dotknięte nimi najczęściej nie zdają sobie sprawy z negatywnego wpływu swojego zachowania na innych. Często są uważane za trudne w kontakcie społecznym lub wręcz toksyczne, nie zdając sobie sprawy z tego, co powodują. Dlatego też, najczęstszym powodem szukania profesjonalnej pomocy jest sugestia osób z otoczenia, by skonsultować się ze specjalistą. Czasem również towarzyszące zaburzeniu osobowości inne schorzenia psychiczne mogą być impulsem do zgłoszenia się do psychiatry czy psychoterapeuty, co pozwala na pogłębienie diagnostyki. Jeśli zauważymy u kogoś bliskiego cechy antyspołecznego zaburzenia osobowości, warto zasugerować konsultację psychologiczną, psychoterapeutyczną czy psychiatryczną. Trzeba jednak pamiętać, że reakcje mogą być negatywne ze względu na cechy charakterystyczne dla tego typu zaburzeń, dlatego nie warto się poddawać po jednej nieudanej próbie.

Aby zdiagnozować osobowość dyssocjalną, lekarz psychiatra musi najpierw ocenić, czy zachowanie pacjenta wyraźnie odbiega od akceptowalnych norm społecznych, a także czy objawy są trwałe i wystąpiły we wczesnym dzieciństwie lub w wieku młodzieńczym.

Konieczne jest także wykluczenie innych zaburzeń psychicznych oraz chorób organicznych. Do rozpoznania osobowości dyssocjalnej potrzebne jest spełnienie konkretnych kryteriów, takich jak brak empatii, lekceważenie społecznych norm, trudności w relacjach międzyludzkich, agresywne zachowania oraz brak poczucia winy.

Diagnozę można postawić za pomocą różnych testów, z których najczęściej stosowanym jest MMPI, składający się z 567 pytań wymagających odpowiedzi tak/nie/nie wiem. Pomimo skomplikowanej procedury, wyniki testu są bardzo wiarygodne.

Terapia psychologiczna jest kluczowym elementem leczenia zaburzeń osobowości, opierając się na relacji pacjent–terapeuta oraz rozmowie. Najskuteczniejszą metodą terapii jest długoterminowa psychoterapia dynamiczna, chociaż nie zaleca się jej dla osób z osobowością dyssocjalną. Alternatywą może być terapia oparta na podejściu poznawczo-behawioralnym. Farmakoterapia jest rzadziej stosowana i zazwyczaj polega na leczeniu współistniejących zaburzeń psychicznych. Osoby z osobowością dyssocjalną często decydują się na terapię dopiero w sytuacji realnego zagrożenia, takiego jak utrata pracy czy rozwód, ze względu na brak wewnętrznej motywacji i refleksyjności.

Wobec trudności wpłynięcia na sferę osobowości, psychoterapia ma ograniczone skutki w przypadku zaburzeń osobowości. Pomaga zrozumieć style reakcji i zachowań, analizować je oraz znaleźć rozwiązania poprawiające funkcjonowanie społeczne i jakość życia pacjenta i jego otoczenia. Jednak terapie są zazwyczaj mało skuteczne w przypadku osobowości dyssocjalnej. Jest jednak przejrzyste, że objawy tego zaburzenia mają tendencję do zmniejszania się wraz z wiekiem.