Półpasiec, zwany również herpesem zoster, jest wynikiem reaktywacji wirusa varicella zoster, który wywołuje ospę wietrzną. Choroba ta może wystąpić u osób, które wcześniej chorowały na ospę, niezależnie od ciężkości przebiegu pierwszej infekcji. Półpasiec jest zaraźliwy, a osoby narażone na kontakt z chorym mogą zachorować na ospę wietrzną. Objawy półpaśca obejmują zmiany skórne wzdłuż nerwów międzyżebrowych po jednej stronie tułowia.

Półpasiec jest spowodowany przez wirusa varicella-zoster, który jest odpowiedzialny za ospę wietrzną. Po przebyciu ospy wietrznej, wirus pozostaje w organizmie w postaci uśpionej, aby później uaktywnić się i wywołać półpasiec. Odporność komórkowa odgrywa kluczową rolę w procesie reaktywacji wirusa VZV, a spadek tego rodzaju odporności może prowadzić do wystąpienia półpaśca. Przyczyny tego spadku nie są w pełni poznane i mogą być związane z wiekiem, okresem od pierwotnego zakażenia, obecnością innych chorób przewlekłych lub stosowaniem leków immunosupresyjnych.

Półpasiec to infekcja, która występuje u osób, które wcześniej miały ospę wietrzną, najczęściej po przebyciu naturalnej infekcji lub po szczepieniu przeciwko ospie wietrznej. Ponieważ większość osób w Polsce po 40 roku życia miała ospę wietrzną, ryzyko półpaśca dotyczy praktycznie wszystkich osób starszych.

Ryzyko rozwoju półpaśca zwiększa się wraz z wiekiem, szczególnie po 50 roku życia. Po 85 roku życia ryzyko półpaśca sięga 50%. Wraz z wiekiem rośnie także ryzyko powikłań półpaśca, takich jak neuralgia popółpaścowa. Dlatego osoby starsze z półpaścem mogą wymagać hospitalizacji w celu leczenia powikłań choroby, w tym neuralgii.

Czynniki ryzyka półpaśca:

• wiek powyżej 65 lat, zwłaszcza osoby w podeszłym wieku
• nowotwory złośliwe
• leczenie immunosupresyjne (np. kortykosteroidy, leki po przeszczepie)
• stosowanie statyn
• cukrzyca
• zakażenie HIV i inne przyczyny osłabienia odporności.

U dzieci ryzyko półpaśca jest większe, jeśli matka miała ospę wietrzną podczas ciąży (po 20 tygodniu). W takim przypadku nie występuje ospa wrodzona, ale wirus może reaktywować się już w dzieciństwie.

Statystyki ze Stanów Zjednoczonych sugerują, że około jednej trzeciej ludzi może rozwinąć półpasiec w ciągu swojego życia. Ryzyko choroby wzrasta wraz z wiekiem, szczególnie u osób starszych. Zazwyczaj półpasiec pojawia się raz w życiu, chociaż w wyjątkowych przypadkach może wystąpić więcej niż raz.

Półpasiec w Polsce

Nie ma dokładnych danych dotyczących liczby przypadków półpaśca w Polsce, ponieważ choroba nie podlega obowiązkowi zgłaszania. Globalnie zapadalność na półpasiec wynosi od 1,2 do 3,4 przypadków na 1000 osób rocznie, a wśród osób powyżej 65. roku życia może sięgać nawet 11,8 na 1000 osób rocznie. W USA rocznie diagnozuje się około miliona przypadków półpaśca, głównie wśród osób starszych.

W Polsce ospa wietrzna jest najczęściej zgłaszaną chorobą zakaźną, z roczną liczbą około 200 tysięcy zachorowań. Ze względu na powszechność ospy wietrznej, duża część populacji jest narażona na ryzyko rozwoju półpaśca.

Neuralgia po półpaścu jest przewlekłym bólem, który utrzymuje się dłużej niż 30 dni od początku choroby. Może trwać nawet kilka lat i powodować obniżenie jakości życia. Ryzyko wystąpienia neuralgii wzrasta z wiekiem, szczególnie wśród osób powyżej 80 roku życia.

Półpasiec może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak półpasiec oczny, który zagraża wzrokowi. Innymi możliwymi powikłaniami są uszkodzenie nerwu słuchowego, wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie wątroby, czy też zapalenie mózgu.

Trwałe następstwa półpaśca mogą obejmować zaburzenia słuchu, utratę wzroku, porażenia nerwów czaszkowych, powikłania neurologiczne oraz zgon. W Stanach Zjednoczonych około 100 zgonów rocznie jest przypisywanych półpaścowi, głównie wśród osób starszych lub z zaburzoną odpornością.

Wirus VZV, który powoduje półpasiec, może zostać przeniesiony z osoby z aktywnym półpaścem na osoby podatne na zakażenie VZV, czyli takie, które dotąd nie miały ospy wietrznej. W takich przypadkach może dojść do rozwoju ospy wietrznej, ale nie półpasca. Półpasiec jest znacznie mniej zaraźliwy niż ospa wietrzna i ryzyko zakażenia wirusem VZV po kontakcie z chorym jest niskie. Wirus VZV rozprzestrzenia się poprzez bezpośredni kontakt z płynem z pęcherzyków półpaścowych, natomiast krótkotrwały, przypadkowy kontakt jest bezpieczny. Chorzy na półpasiec są zaraźliwi dla otoczenia w fazie nieprzeschniętej wysypki pęcherzykowej, ale nie są zaraźliwi przed wystąpieniem wysypki ani po zaschnięciu pęcherzyków. Zaleca się, by osoba chora na półpasiec zakrywała wysypkę odzieżą, co zmniejsza zaraźliwość dla otoczenia. Osoby najbardziej narażone na ciężki przebieg ospy wietrznej to kobiety w ciąży, wcześniaki urodzone przez matki, podatne na ospę wietrzną, dzieci urodzone przed 28. tygodniem ciąży lub o masie ciała poniżej 1000 gramów, niezależnie od historii matki pod względem ospy wietrznej lub szczepień oraz pacjenci z zaburzeniami odporności, niezależnie od wieku.

W terapii stosuje się preparaty przeciwwirusowe, które pomniejszają intensywność i czas trwania objawów półpaśca. Aby było ono efektywne, konieczne jest rozpoczęcie terapii jak najwcześniej, natychmiast po pojawieniu się wysypki. Nie ma dowodów na to, że leczenie przeciwwirusowe zapobiega głównemu powikłaniu - neuralgii po półpaścu. Ból można leczyć objawowo.

Therapia przeciwwirusowa zmniejsza nasilenie objawów półpaśca i skraca czas ich trwania. Dostępne są różne preparaty przeciwwirusowe (acyklowir, walacyklowir, famcyklowir), które mogą skrócić czas trwania i zmniejszyć intensywność objawów. Warunkiem skuteczności terapii jest jej wczesne rozpoczęcie - najlepiej jak najwcześniej po wystąpieniu wysypki, najlepiej w ciągu pierwszego dnia. Kuracja acyklowirem trwa od 7 do 10 dni, natomiast walacyklowirem 7 dni. Nie ma jednak dowodów na to, że leczenie przeciwwirusowe zapobiega wystąpieniu neuralgii po półpaścu.

W leczeniu bólów stosuje się leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwbólowe (np. ibuprofen, diklofenak, ketoprofen). Jeśli ból jest silny i wcześniej wspomniane leki przeciwbólowe nie przynoszą ulgi, lekarz może przepisać mocniejsze leki, takie jak opioidy, gabapentynę, amitryptylinę, a czasem również glikokortykosteroidy. Nie zaleca się stosowania miejscowych preparatów przeciwwirusowych, antybiotyków ani leków przeciwbólowych w postaci pudru i papki.

Kąpiele i leki przeciwhistaminowe mogą złagodzić świąd towarzyszący wysypce.

Choroba półpasiec nie daje immunitetu przed kolejnym atakiem. Według szacunków, ryzyko powtórnego wystąpienia półpaśca w ciągu 8 lat od pierwszego przypadku wynosi 6-8%.

Jedynym sposobem zmniejszenia ryzyka wystąpienia półpaśca i długotrwałego zespołu bólowego jest skorzystanie z szczepień ochronnych. Szczepienia pomagają zapobiec ospie wietrznej, co z kolei zmniejsza ryzyko późniejszego zachorowania na półpaśca. Istnieje szczepionka zapobiegająca półpaścowi u osób, które miały ospę wietrzną. W Polsce jest ona dostępna od 2023 roku.

Szczepionka Shingrix przeciwko półpaścowi jest szczepionką "nieżywą". Zaleca się szczepienie dla osób powyżej 50. roku życia oraz dla tych w wieku 18 lat i starszych z czynnikami ryzyka półpaśca, takimi jak: niedobór odporności, przewlekłe choroby serca, płuc, wątroby, cukrzyca, czy choroby autoimmunizacyjne, które miały ospę wietrzną w przeszłości lub zostały zaszczepione żywą szczepionką przeciwko VZV.