Rak jajnika to często występujący nowotwór u kobiet, który pochodzi z żeńskiej gonady, czyli jajnika. W ciele kobiety znajdują się dwa jajniki, umiejscowione w miednicy mniejszej w sąsiedztwie macicy. Jajniki są gruczołem dokrewnym, produkującym szereg hormonów, z których głównym jest estradiol – najważniejszy hormon kobiecy, odpowiadający za rozwój wszystkich żeńskich cech organizmu. Drugą kluczową rolą jajników jest produkcja komórek jajowych. Zapłodnienie komórki jajowej przez plemnik prowadzi do poczęcia i rozwoju płodu w macicy.

Jajnik składa się z wielu typów komórek pełniących różne funkcje. Każda linia komórkowa może być początkiem nowotworu złośliwego. Termin „rak jajnika” jest często używany do opisu guzów z komórek zarodkowych lub komórek podścieliska, o zróżnicowanym rokowaniu, które nie są typowymi rakami. Najczęstszą postacią złośliwego nowotworu jajnika jest rak surowiczy.

Istnieją dwa rodzaje raka jajnika, które różnią się pod względem molekularnym, wzrostu oraz rokowania.

Pierwszy typ, który jest rzadszy, rozwija się z łagodnych lub o granicznej złośliwości nowotworów jajnika, początkowo tworząc zauważalny guz w jajniku, aby później rozprzestrzeniać się w jamie otrzewnej. Zwykle jest to rak endometrialny lub śluzowy i ma lepsze rokowania niż drugi typ. Częściej diagnozowany jest we wczesnych stadiach zaawansowania.

Drugi typ, bardziej powszechny, rozwija się od razu jako złośliwy nowotwór jajnika, często bez wyraźnego guza. Choroba szybko rozprzestrzenia się po jamie otrzewnej. Jest to zazwyczaj źle zróżnicowany rak surowiczy i ma złe rokowania. Najczęściej diagnozowany jest w zaawansowanych stadiach choroby.

Mimo nazwy, rak jajnika rozprzestrzenia się po całym brzuchu, zajmując jelita, wątrobę, śledzionę i inne tkanki. Jest to spowodowane faktem, że jajniki leżą swobodnie w jamie brzusznej, co ułatwia przenoszenie się komórek raka na inne narządy. Dodatkowo, często daje przerzuty do węzłów chłonnych.

Rak jajnika znajduje się na trzecim miejscu pod względem częstości występowania nowotworów narządów rodnych kobiecych na całym świecie. Stanowi główną przyczynę zgonów związanych z nowotworami żeńskiego układu rozrodczego, zaraz po raku szyjki macicy i trzonu macicy.

Większość przypadków raka jajnika diagnozowana jest w krajach rozwiniętych, z największą liczbą zachorowań między 50. a 65. rokiem życia.

W początkowych fazach rozwoju raka jajnika z reguły nie występują żadne objawy. Dopiero gdy choroba jest bardziej zaawansowana, pojawiają się symptomy związane z przewodem pokarmowym – takie jak wzdęcia, uczucie pełności w brzuchu, odbijanie oraz powiększenie obwodu brzucha. Objawy te często są bagatelizowane i mylone z typowymi problemami jelitowymi. Czasami także pojawiają się symptomy związane z narządem rodnym, takie jak nieprawidłowe krwawienia czy uczucie ucisku w miednicy. W późniejszej fazie choroby mogą również wystąpić trudności z oddawaniem moczu.

Chociaż nie ma skutecznych badań przesiewowych do wykrycia wczesnego i bezobjawowego raka jajnika, badanie ultrasonograficzne przezpochwowe wydaje się być najlepszym sposobem kontroli jajników. Należy jednak pamiętać, że zmiany w jajnikach bardzo rzadko są objawem choroby nowotworowej. Często są to po prostu torbiele, które niekoniecznie wymagają interwencji chirurgicznej. Dlatego nie można całkowicie polegać na USG jako precyzyjnej metodzie diagnozy zmian w jajnikach.

Innym proponowanym badaniem diagnostycznym jest ocena stężenia markerów raka jajnika we krwi, takich jak CA-125 (podwyższony u około 80%) i HE-4. Można je oceniać łącznie, jako tzw. algorytm ROMA, co zwiększa dokładność badania. Warto jednak zauważyć, że duży odsetek wczesnych raków jajnika nie wiąże się z podwyższonymi stężeniami markerów. Dodatkowo, w przypadku podejrzenia guzów zarodkowych należy oceniać poziomy AFP, HCG oraz LDH. Interpretację wyników zwiększonego stężenia markerów powinien zawsze przeprowadzić specjalista, ponieważ wiele innych chorób może wpływać na ich stężenie we krwi.

Badania mają na celu wykrycie wczesnych zmian przedrakowych w jajniku, które mogą zostać zidentyfikowane przed rozwojem nowotworu złośliwego. Istnieją sugestie, że choroba często rozwija się w jajowodzie, a następnie przenika do jajnika. Wiadomo również, że pewne rodzaje raka jajnika mogą rozwijać się na tle endometriozy, ale jak dotąd nie udało się wykorzystać tych ustaleń w praktyce.

Chociaż skuteczność badań profilaktycznych w celu wykrycia raka jajnika nie została udowodniona, regularne wizyty u ginekologa oraz USG przezpochwowe mogą pomóc w rozpoznaniu wczesnego stadium nowotworu.

Każdy guz jajnika powinien być traktowany jako potencjalnie złośliwy i wzbudzać czujność onkologiczną.

Według uznawanych danych, kobiety mają zwiększone ryzyko zachorowania na raka jajnika, jeśli nigdy nie były w ciąży, miały wcześnie pierwszą miesiączkę (12 lat lub wcześniej) lub późną menopauzę (52 lata lub później), miały przypadki raka jajnika, piersi lub trzonu macicy w rodzinie, szczególnie jeśli odziedziczyły mutację BRCA1 lub BRCA2, lub jeśli w rodzinie występowało zaburzenie genetyczne – zespół Lyncha.

Czynniki hamujące owulację, takie jak tabletki antykoncepcyjne, duża liczba ciąż oraz karmienie piersią, mogą zmniejszać ryzyko rozwoju raka jajnika.

Jednym z głównych czynników wpływających na zachorowanie na raka jajnika są predyspozycje genetyczne, zwłaszcza mutacje genetyczne w genach BRCA1 i BRCA2. Ryzyko zachorowania dla nosicielek mutacji BRCA1 wynosi około 44%, a dla nosicielek mutacji BRCA2 wynosi około 17%. Osoby noszące te mutacje i ich rodziny powinny być poddane opiece poradni genetycznej. Wczesne wykrycie mutacji pozwala na skuteczną profilaktykę i redukcję ryzyka zachorowania na raka.

Badaniem, które ma na celu zdiagnozowanie raka jajnika, jest badanie ginekologiczne, podczas którego konieczne jest wykonanie USG przezpochwowego. Procedurę przeprowadza się na fotelu ginekologicznym, za pomocą wzierników, przez pochwę i odbyt. Następnie, przez pochwę, wprowadza się specjalną sondę USG, która umożliwia ocenę struktur umiejscowionych głębiej. To pozwala ocenić możliwość operacji nowotworu i pomaga w określeniu stopnia zaawansowania choroby. Obecność guza w jajniku lub wolnego płynu w jamie brzusznej wymaga wykonania dodatkowych badań. Rutynowo oznacza się stężenia markerów CA-125, HE-4 i CEA, a często wykonuje się również tomografię komputerową brzucha i miednicy lub badanie MRI. Jeśli lekarz podejrzewa, że zmiana w jajniku może być nowotworem, kieruje pacjentkę na zabieg operacyjny – najczęściej wycięcie jajnika z badaniem histopatologicznym. U niektórych pacjentów możliwa jest także ocena histopatologiczna płynu z jamy otrzewnej lub opłucnej.

Stwierdzenie obecności nowotworu złośliwego w jajniku wymaga pobrania licznych wycinków podczas operacji, czasem również usunięcia macicy i obu jajników. Dopiero po zbadaniu jajników i pobranych wycinków przez patomorfologa można ustalić dokładną diagnozę i plan leczenia.

Najważniejszym sposobem terapii raka jajnika jest operacja. Zabieg ma na celu usunięcie jak największej ilości tkanki nowotworowej, czyli tzw. cytoredukcja. Usunięcie wszystkich widocznych i wyczuwalnych ognisk raka z jamy brzusznej znacznie poprawia efekty leczenia. W niektórych przypadkach konieczne jest usunięcie fragmentów jelita lub śledziony. Kluczowe jest przeprowadzenie tego typu operacji przez specjalistyczny zespół ginekologiczno-chirurgiczny, ponieważ operacje raka jajnika są bardziej skomplikowane niż standardowe zabiegi ginekologiczne.

Metoda leczenia raka jajnika po operacji to chemioterapia, która polega na podaniu silnie działającego leku niszczącego komórki nowotworowe, zwykle dożylnie. Działania uboczne, takie jak nudności czy wypadanie włosów, zazwyczaj ustępują po zakończeniu terapii. Najczęściej podaje się 6 cykli chemioterapii w odstępach 3-4 tygodni.

Rak jajnika reaguje dobrze na chemioterapię, zwłaszcza jeśli zabieg operacyjny był skuteczny. Stosuje się najczęściej cisplatynę, karboplatynę, paklitaksel i docetaksel. Połączenie karboplatyny i paklitakselu jest obecnie uznawane za standardowy schemat leczenia raka jajnika.

U pacjentek z rakiem jajnika w wczesnym stadium, chemioterapia może być zbędna, ale to zdarza się rzadko.

Aby zahamować proces tworzenia naczyń krwionośnych prowadzących krew do guza, stosuje się leki antyangiogenne, takie jak bewacyzumab. Leczenie to często łączy się z chemioterapią.

Leczenie podtrzymujące raka jajnika obejmuje inhibitory PARP, które blokują mechanizmy naprawcze komórek nowotworowych. W Polsce stosuje się głównie olaparib i niraparib.

W przypadku komórek raka wrażliwych na hormony stosuje się hormonoterapię. Leki takie jak tamoksyfen, letrozol i goserelin mają na celu spowolnienie rozwoju nowotworu i poprawę jakości życia.

Jeśli rak jajnika nawraca, podstawowym leczeniem jest ponowna chemioterapia, a czasem również ponowne leczenie operacyjne.

Radioterapia odgrywa niewielką rolę w leczeniu raka jajnika i stosuje się ją głównie w celach paliatywnych.

Onkologia ciągle rozwija się, a naukowcy pracują nad nowymi lekami i sposobami leczenia raka jajnika. Można poszukiwać informacji na stronach internetowych ośrodków leczących raka jajnika oraz na stronach poświęconych badaniom klinicznym.

Wykrycie raka jajnika we wczesnym stadium choroby pozwala na wyleczenie większości kobiet. Niestety, w bardziej zaawansowanych etapach szanse na przeżycie są znacznie niższe. Dlatego tak istotne jest prowadzenie leczenia w wyspecjalizowanych ośrodkach onkologicznych. Dzięki odpowiedniemu diagnozowaniu i dopasowanemu leczeniu można poprawić szanse na powrót do zdrowia. Pomimo choroby nowotworowej, skuteczne leczenie pozwala pacjentkom z rakiem jajnika na długie lat życia.