Rak jajnika to często spotykany nowotwór u kobiet, który rozwija się z żeńskiej gonady, czyli jajnika. Jajniki są umieszczone w miednicy mniejszej w pobliżu macicy i pełnią ważną funkcję produkując hormony, w tym głównie estradiol - kluczowy hormon odpowiadający za rozwój cech żeńskich oraz komórek jajowych. Zapłodnienie komórki jajowej przez plemnik rozpoczyna proces ciąży i rozwój płodu w macicy.

Jajnik składa się z różnych typów komórek pełniących różne funkcje, z których każda linia komórkowa może dać początek nowotworowi złośliwemu. Pojęcie "rak jajnika" często odnosi się również do guzów powstałych z komórek zarodkowych lub komórek podścieliska, które mają zróżnicowane rokowania, nie zawsze skojarzone z rakiem w ścisłym tego słowa znaczeniu. Najczęstszą postacią złośliwego nowotworu jajnika jest rak surowiczy.

Wyróżnia się dwa rodzaje nowotworu jajnika, różniące się pod względem czynników molekularnych, wzrostu i prognozy.

Pierwszy rodzaj, mniej spotykany, rozwija się z łagodnych nowotworów jajnika lub nowotworów o niskim stopniu złośliwości, rośnie w postaci wyraźnego guza w jajniku, a następnie rozprzestrzenia się w jamie otrzewnej. Pod względem histologicznym zazwyczaj jest to rak endometrialny lub śluzowy, a prognoza jest lepsza w porównaniu z drugim rodzajem. Częściej diagnozuje się go na etapie I lub II zaawansowania.

Drugi rodzaj, częściej spotykany, rozwija się od razu jako złośliwy nowotwór jajnika. Często nie widoczny jest wyraźny guz w jajniku, a choroba szybko się rozprzestrzenia po jamie otrzewnej. Histologicznie zazwyczaj jest to słabo zróżnicowany rak surowiczy, a prognoza jest niekorzystna. Najczęściej diagnozuje się go na etapie III lub IV zaawansowania.

Mimo że nazwa brzmi rak jajnika dotyczy nie tylko samego jajnika – w większości przypadków pojawia się rozprzestrzenianie się na inne narządy w jamie brzusznej, czyli tzw. rozsiew otrzewnowy. Duże wyzwanie w leczeniu wynika z faktu, że nowotwór szybko rozprzestrzenia się po całym brzuchu, atakując jelita, wątrobę, śledzionę oraz inne tkanki. Skutkuje to tym, że jajniki są swobodnie umieszczone w jamie brzusznej, co ułatwia komórkom raka przenoszenie się na inne narządy. Ponadto, często dochodzi do przerzutów poprzez układ limfatyczny do węzłów chłonnych.

Rak jajnika zajmuje trzecie miejsce na świecie pod względem częstości występowania nowotworów narządów rodnych u kobiet, po raku szyjki macicy i trzonu macicy, jednak pozostaje główną przyczyną zgonów wśród chorób nowotworowych żeńskiego układu rozrodczego.

Większość przypadków raka jajnika występuje w krajach rozwiniętych, a najwięcej diagnozuje się między 50. a 65. rokiem życia.

W początkowych fazach rozwoju nowotworu jajnika zazwyczaj nie występują żadne objawy. Dopiero gdy choroba jest bardziej zaawansowana, pojawiają się dolegliwości związane z przewodem pokarmowym, takie jak wzdęcia, uczucie pełności w brzuchu, odbijanie oraz powiększenie obwodu brzucha. Objawy te są często bagatelizowane i błędnie przypisywane problemom jelitowym. Mogą również pojawić się objawy związane z narządem rodnym, takie jak nieprawidłowe krwawienia czy uczucie ucisku w okolicy miednicy. W zaawansowanej fazie choroby mogą również wystąpić trudności z oddawaniem moczu.

Badanie USG przezpochwowe jest proponowaną metodą kontroli jajników, jednak nie stanowi skutecznego narzędzia do wczesnego wykrywania raków jajnika. Choć część nowotworów jajnika rośnie powoli w postaci guza jajnika i może być zauważona we wczesnym stadium badania USG, zmiana w jajniku rzadko wskazuje na obecność choroby nowotworowej, częściej będą to torbiele, które niekoniecznie wymagają interwencji chirurgicznej. Dlatego nie można całkowicie polegać na badaniu USG jako precyzyjnej metodzie diagnostyki zmian w jajnikach.

Innym zalecanym badaniem jest ocena stężenia markerów raka jajnika we krwi, takich jak CA-125 i HE-4. Można je oceniać łącznie w ramach tzw. algorytmu ROMA, co zwiększa dokładność badania. Należy jednak pamiętać, że wiele wczesnych raków jajnika nie powoduje podwyższenia stężeń markerów. W przypadku podejrzenia guzów zarodkowych, ocenia się również poziomy AFP, HCG i LDH. Interpretację wyników zwiększonego stężenia markerów powinien zawsze przeprowadzić specjalista, ponieważ wiele innych chorób może wpływać na ich poziomy.

Marker CA-125, w połączeniu z regularną tomografią komputerową, służy również do monitorowania skuteczności leczenia.

Poszukiwania zmian przedrakowych w jajniku trwają, aby móc je zidentyfikować przed rozwojem nowotworu złośliwego. Istnieje sugestia, że choroba często zaczyna się w jajowodzie, a następnie przenosi na jajnik. Wiadomo także, że niektóre nowotwory jajnika rozwijają się na tle endometriozy, ale jak dotąd nie udało się zastosować tych ustaleń w praktyce.

Badania profilaktyczne mają zastosowanie w wykrywaniu raka jajnika, a regularne wizyty u ginekologa oraz USG przezpochwowe pomagają w diagnozowaniu nowotworu we wczesnym stadium.

Każdy guz jajnika powinien być traktowany jako potencjalnie złośliwy, dlatego ważne jest zachowanie czujności onkologicznej.

Osoby podwyższonego ryzyka zachorowania na raka jajnika to te, które nigdy nie były w ciąży, miały wczesną pierwszą miesiączkę lub późną menopauzę, mają historię raka jajnika, piersi lub trzonu macicy w rodzinie, a także mutacje genetyczne takie jak BRCA1 lub BRCA2, lub zespół Lyncha.

Czynniki zmniejszające ryzyko raka jajnika to tabletki antykoncepcyjne, duża liczba ciąż oraz karmienie piersią, które hamują owulację.

Predyspozycje genetyczne, zwłaszcza mutacje genów BRCA1 i BRCA2, wpływają na ryzyko zachorowania na raka jajnika. Nosicielek mutacji powinny poddać się opiece poradni genetycznej, co umożliwia wczesną profilaktykę i monitorowanie, aby zmniejszyć ryzyko rozwoju choroby.

Diagnozą raka jajnika jest badanie ginekologiczne, podczas którego konieczne jest wykonanie USG przezpochwowego. Procedurę wykonuje się w trakcie badania na fotelu ginekologicznym, wykorzystując wzierniki, sondę USG przezpochwową do oceny struktur głębiej. Badanie to pozwala określić możliwość operacji nowotworu oraz stopień zaawansowania choroby. Wykrycie guza jajnika lub płynu w jamie brzusznej wymaga dodatkowych badań. Rutynowo oznacza się stężenia markerów CA-125, HE-4 i CEA, oraz wykonuje tomografię komputerową brzucha i miednicy lub badanie MRI. W przypadku podejrzenia nowotworu lekarz kieruje pacjentkę na operację, często wycięcie jajnika z badaniem histopatologicznym. U niektórych pacjentek możliwa jest ocena histopatologiczna płynu z jamy otrzewnej lub opłucnej.

Diagnoza raka jajnika wymaga pobrania wielu wycinków podczas operacji, czasami także usunięcia macicy i obu jajników. Dopiero po badaniach histopatologicznych jajników i wycinków możliwe jest ustalenie dokładnego rozpoznania i planu leczenia.

Drugą, równie istotną metodą terapii raka jajnika jest chemioterapia, która zazwyczaj jest stosowana po operacji. W niektórych przypadkach konieczne jest jednak podanie chemioterapii jeszcze przed operacją. Polega to na podaniu silnie działającego leku, który niszczy komórki nowotworowe, zazwyczaj dożylnie, w postaci kroplówki. Efektem ubocznym są nudności, osłabienie organizmu, wypadanie włosów i inne objawy, które zwykle ustępują po zakończeniu leczenia. Zazwyczaj podaje się 6 cykli chemioterapii w odstępach 3-4 tygodni.

Rak jajnika jest wrażliwy na chemioterapię, szczególnie jeśli po zabiegu operacyjnym nie pozostaje wiele resztek choroby. Najczęściej stosowane są schematy terapii oparte na pochodnych platyny, takich jak cisplatyna i karboplatyna - substancje o największej aktywności przeciwko rakowi jajnika. Drugą grupę leków stanowią paklitaksel i docetaksel (taksany). Połączenie karboplatyny i paklitakselu jest obecnie uznawane za "złoty standard" leczenia raka jajnika.

U kobiet, u których nowotwór został wykryty we wczesnym stadium, chemioterapia może nie być konieczna, choć zdarza się to rzadko.

Aby zahamować rozwój naczyń krwionośnych dostarczających krew do guza i zmniejszyć istniejące unaczynienie, stosuje się leki antyangiogenne, takie jak bewacyzumab. Zmniejszenie dopływu krwi do guza powoduje spowolnienie tempa wzrostu guza oraz powstawanie przerzutów. Terapię tę łączy się w określonym momencie z chemioterapią.

W leczeniu podtrzymującym raka jajnika wykorzystuje się inhibitory PARP, które blokują mechanizmy naprawcze komórki nowotworowej uszkodzonej podczas chemioterapii. Brak możliwości regeneracji prowadzi do śmierci komórki nowotworowej. W Polsce dostępne są dwa zarejestrowane leki z tej grupy - olaparib oraz niraparib. Najczęściej stosuje się je u pacjentek po pierwszej i drugiej linii chemioterapii, niezależnie od obecności mutacji BRCA1 lub BRCA2.

U niektórych pacjentek, których komórki raka reagują na hormony (posiadają receptory hormonalne), stosuje się leczenie hormonalne. Leki używane w terapii hormonalnej to: tamoksyfen, letrozol i goserelina. Ma ono na celu spowolnienie rozwoju nowotworu i poprawę jakości życia. Leczenie hormonalne może powodować różne skutki uboczne, takie jak bóle głowy, zmiany nastroju, przyrost masy ciała, zmęczenie, a nawet poważne powikłania, takie jak zatorowość płucna, zakrzepica tętnic, udar niedokrwienny mózgu.

Mimo dużej wrażliwości na terapię chemiczną, rak jajnika często nawraca - około 30% przypadków. Najczęściej nawraca w jamie brzusznej i jest często wieloogniskowy. Nawrót raka jajnika uważa się obecnie za oznakę choroby nieuleczalnej, ale która może być wielokrotnie zahamowana za pomocą terapii, co pozwala na długotrwałe przeżycie. Podstawową metodą leczenia nawrotów raka jajnika jest chemioterapia z wykorzystaniem różnych leków cytostatycznych, a czasem ponowne leczenie operacyjne.

Radioterapia nie odgrywa obecnie znaczącej roli w leczeniu raka jajnika. Najczęściej stosuje się ją jako terapię paliatywną lub objawową. Ze względu na rozsiewany charakter choroby, radioterapia nie jest w stanie skutecznie niszczyć wszystkich ognisk nowotworu.

Onkologia to dziedzina medycyny, która dynamicznie się rozwija. Naukowcy ciągle pracują nad nowymi lekami i metodami leczenia. Dotyczy to także raka jajnika. Informacje na temat aktualnych badań można uzyskać u lekarza, a także na stronach internetowych ośrodków zajmujących się leczeniem raka jajnika.

Wykrycie raka jajnika we wczesnych stadiach choroby pozwala na skuteczne wyleczenie większości kobiet. Niemniej jednak, zaawansowane stadium zmniejsza szanse na przeżycie do około 30-50%. Ważne jest, aby leczenie raka jajnika przeprowadzać w wyspecjalizowanych ośrodkach onkologicznych, co znacząco zwiększa szanse na powodzenie terapii. Dzięki odpowiedniemu postępowaniu medycznemu, pacjentki mogą prowadzić normalne życie pomimo diagnozy nowotworu.