Nowotwory złośliwe jamy ustnej to różnorodna grupa chorób (różnią się zarówno lokalizacją, budową oraz przebiegiem klinicznym). W jamie ustnej często występują raki płaskonabłonkowe. Skupiają się one głównie w przedniej części języka oraz dnie jamy ustnej. Pojęcie "nowotworów jamy ustnej" obejmuje również nowotwory rozwijające się w innych obszarach, choć są one rzadsze (np. rak trójkąta zatrzonowcowego, rak wyrostka zębodołowego, rak podniebienia twardego i rak policzka). Raki gruczołowe (gruczolakoraki) w jamie ustnej są rzadkością i zazwyczaj pojawiają się w drobnych śliniankach rozmieszczonych w całej jamie ustnej.

To kategoria rzadkich nowotworów - rocznie w Polsce diagnozowanych jest nieco ponad 1000 przypadków składających się na tę grupę nowotworów. Liczba zgonów związanych z nowotworami złośliwymi jamy ustnej sięga około 2/3 tej liczby. Kobiety chorują 2-4 razy rzadziej niż mężczyźni.

Do jednym z głównych czynników powstawania raka jamy ustnej należą szkodliwe substancje rakotwórcze obecne w dymie tytoniowym. Sposób spożycia tytoniu, czy to poprzez papierosy czy fajkę, nie zmniejsza znacząco tego ryzyka. Ważne jest również uwzględnienie negatywnego wpływu innych czynników, takich jak nadmierne spożywanie alkoholu, szczególnie jeśli jest on spożywany regularnie, oraz brak odpowiedniej higieny jamy ustnej. Brak higieny może prowadzić do przewlekłego stanu zapalnego w jamie ustnej, który z kolei może prowadzić do niekorzystnych zmian komórkowych, mogących w długim okresie przekształcić się w komórki nowotworowe. Należy zwrócić uwagę również na mechaniczne podrażnianie błony śluzowej jamy ustnej przez niewłaściwie dobraną lub uszkodzoną protezę stomatologiczną, co również zwiększa ryzyko rozwoju raka jamy ustnej. Dodatkowo, podobnie jak w przypadku innych nowotworów górnego odcinka przewodu pokarmowego oraz układu oddechowego, istnieje udowodnione rakotwórcze działanie wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV).

Wykrycie nowotworu w obrębie jamy ustnej zwykle nie jest trudne - rozwijające się nowotwory w tym obszarze zazwyczaj można łatwo zauważyć podczas codziennej higieny jamy ustnej. Często można je wyczuć jako nowy, zauważalny element w jamie ustnej. Ponieważ rozwój tych nowotworów, ze względu na lokalizację, często wiąże się z wczesnym tworzeniem przerzutów w regionalnych węzłach chłonnych, nie należy lekceważyć żadnych zmian w jamie ustnej.

Czasami, gdy przerzuty już się pojawiły, pacjent zwraca uwagę na guz na szyi - będący powiększonym, zajętym przez przerzut raka węzłem chłonnym.

Niezbędnym warunkiem stwierdzenia obecności raka w jamie ustnej jest pobranie fragmentu tkanki z guza. Dzięki mikroskopowemu badaniu można potwierdzić złośliwy charakter guza i ustalić jego dokładny typ oraz stopień zróżnicowania histologicznego (czyli stopień agresywności biologicznej).

Dodatkowo, zgodnie z zasadami onkologii, lekarz zazwyczaj zleca następujące badania: USG szyi z oceną węzłów chłonnych szyi, a także ewentualnie biopsję aspiracyjną cienkoigłową powiększonych i podejrzanych węzłów chłonnych (w celu potwierdzenia przerzutów raka). W przypadku wątpliwości co do zaawansowania nowotworu lokalnie i regionalnie, konieczne jest wykonanie innych badań obrazowych, na przykład TK lub MRI głowy i szyi. Jeśli istnieje podejrzenie naciekania żuchwy na podstawie oceny klinicznej, konieczne jest wykonanie pantomogramu (zdjęcia rentgenowskiego zakrzywionych struktur szczęki i żuchwy).

Podobnie jak w przypadku innych nowotworów, konieczne jest przeprowadzenie badań pozwalających ocenić zaawansowanie choroby - przede wszystkim zdjęcie radiologiczne klatki piersiowej (ewentualnie tomografię komputerową klatki piersiowej wraz z oceną głowy i szyi), USG jamy brzusznej i ewentualnie inne badania, zależnie od sytuacji klinicznej.

Leczenie nowotworu jamy ustnej zależy od dwóch głównych czynników: precyzyjnej lokalizacji anatomicznej oraz zaawansowania choroby. W przypadku niewielkich guzów, które nie rozprzestrzeniają się na pobliskie węzły chłonne, leczenie polega zazwyczaj na ich chirurgicznym usunięciu. Gdy guz charakteryzuje się wysokim stopniem agresywności (G3), nawet bez przerzutów do regionalnych węzłów chłonnych, zaleca się usunięcie węzłów chłonnych szyi lub poddanie ich radioterapii.

W przypadku bardziej zaawansowanych guzów, które jednak nie dają przerzutów do węzłów chłonnych, przeprowadza się operację usunięcia guza wraz z grupą węzłów chłonnych szyi, często uzupełniając leczenie radioterapią.

Guzy naciekające sąsiednie struktury wymagają rozległej operacji, obejmującej usunięcie fragmentów kości z odpowiednim marginesem oraz węzłów chłonnych. Po operacji zazwyczaj stosuje się radioterapię lub chemioterapię z radioterapią.

Jeśli przed operacją stwierdzono przerzuty do węzłów chłonnych, konieczne jest ich usunięcie po obu stronach szyi, uzupełniając leczenie radioterapią lub chemioterapią.

W sytuacji, gdy nie ma możliwości usunięcia guza operacyjnie, stosuje się radioterapię, chemioterapię lub obie metody jednocześnie. W niektórych przypadkach, jeśli uda się zmniejszyć guza do operacyjnych rozmiarów, przeprowadza się operację. Ważne jest jednak, aby guz został usunięty w całości, ponieważ częściowe usunięcie niesie ryzyko operacyjne bez długoterminowych korzyści dla pacjenta.

W przypadku pacjentów z przerzutami odległymi, zazwyczaj stosuje się chemioterapię.