Choroba, która jest znana również jako trypanosomoza afrykańska, jest spowodowana przez pasożyty z rodzaju Trypanosoma brucei, przenoszone na ludzi przez muchę tse-tse. Bez leczenia, pasożyty mogą spowodować gorączkę, a po pewnym czasie prowadzą do uszkodzenia układu nerwowego i śmierci. Istnieją dwie odmiany śpiączki afrykańskiej: wschodnioafrykańska wywoływana przez Trypanosoma brucei rhodesiense oraz zachodnioafrykańska wywoływana przez Trypanosoma brucei gambiense. Oba gatunki można spotkać w Ugandzie, zwłaszcza w Parku Narodowym Królowej Elżbiety.

Pasożyt rozmnaża się w domowych i dzikich zwierzętach parzystokopytnych, takich jak bydło, trzoda chlewna, kozy, owce, antylopy i zebry. Zarażenie zachodzi poprzez skórę i jest przenoszone przez ślinę krwiopijnej muchy tse-tse, która jest aktywna w ciągu dnia. Pasożyt namnaża się w ciele muchy, a następnie zostaje przeniesiony do jej gruczołów ślinowych. Przy kolejnym ukłuciu muchy następuje przeniesienie zakażenia na kolejną osobę. W Afryce Zachodniej głównym źródłem zakażenia jest chory człowiek, natomiast w Afryce Wschodniej pierwotniak krąży głównie wśród dzikich i domowych zwierząt, przenosząc zakażenia z chorego zwierzęcia na człowieka poprzez muchę tse-tse. Trypanosomy mnożą się we krwi, unikając reakcji układu odpornościowego.

Trypanosomy wywołujące śpiączkę afrykańską występują endemicznie tylko w Afryce Subsaharyjskiej na obszarach sawanny, hodowli bydła oraz w parkach narodowych i rezerwatach przyrody. Obszary, gdzie choroba występuje endemicznie, mogą się rozszerzać w wyniku migracji bydła z obszarów naturalnych pastwisk. Przypadki importowane do obszarów nieendemicznych często dotyczą imigrantów, uchodźców, żołnierzy oraz pracowników pomocy humanitarnej i misjonarzy, a czasami turystów odwiedzających rezerwaty i rancza z dzikimi zwierzętami.

Najwięcej przypadków zarażeń odnotowuje się głównie w południowym Sudanie, Demokratycznej Republice Konga i Angoli. Po powrocie z Parku Narodowego Serengeti w Tanzanii, często rejestruje się najwięcej zachorowań wśród osób podróżujących do Afryki.

Trypanosomoza w Afryce Zachodniej ma łagodniejszy przebieg, podczas gdy w Afryce Wschodniej objawy są gwałtowne i ciężkie, przypominając sepsę.

Choroba przebiega w trzech fazach:

1. Objawy miejscowe – po ukłuciu muchy tse-tse pojawia się charakterystyczna zmiana skórna zwaną szankrem. Może towarzyszyć jej powiększenie węzłów chłonnych w okolicy ukłucia. Następnie zaczyna się faza gorączkowa, trwająca wiele dni.
2. Ostry okres zarażenia – objawy obejmują wysoką gorączkę, bóle głowy, stawów, wysypkę, świąd, powiększenie śledziony i węzłów chłonnych. Ostry etap choroby może trwać nawet do 2 lat.
3. Przewlekły okres zarażenia – pierwotniaki przenikają do ośrodkowego układu nerwowego i wywołują objawy zapalenia mózgu, nazywane zwyczajowo śpiączką afrykańską. Objawy obejmują silny ból głowy, drżenia, napięcie mięśniowe, zmiany w zachowaniu oraz inne zaburzenia neurologiczne.

U osób podróżujących po terenach endemicznych objawy mogą pojawić się pod koniec wycieczki lub po powrocie, a nawet doprowadzić do zgonu przed wystąpieniem fazy neurologicznej choroby.

1. Jeśli pojawią się wymienione symptomy u jednostki przebywającej w obszarach, gdzie choroba jest endemiczna, konieczne jest natychmiastowe skontaktowanie się z lekarzem.

2. Jeśli u osoby przebywającej w obszarze endemicznego występowania choroby zaobserwujesz wymienione objawy, pilnie zwróć się do lekarza.

3. W przypadku pojawienia się opisanych objawów u osoby przebywającej na obszarach endemicznych należy natychmiast skonsultować się z lekarzem.

4. Jeżeli zauważysz wymienione symptomy u jednostki przebywającej na obszarach endemicznego występowania choroby, należy bezzwłocznie udać się do lekarza.

Wykrycie historii podróży do Afryki oraz ukłucia muchy tse-tse, obecność charakterystycznej zmiany skórnej (szankra), wysoka gorączka i objawy neurologiczne mogą pomóc w postawieniu diagnozy. Potwierdzenie zakażenia polega na wykryciu pasożytów we krwi obwodowej lub płynie mózgowo-rdzeniowym.

Obecność pierwotnej zmiany skórnej (szankra) umożliwia pobranie próbki oraz bezpośrednie jej obejrzenie pod mikroskopem w celu zidentyfikowania ruchliwych trypanosom. Można również badać materiał pobrany z węzłów chłonnych lub krwi obwodowej. Wykonywane są testy na obecność antygenów oraz przeciwciał przeciwko pasożytom, w tym IgM i IgG.

W początkowej fazie choroby obserwuje się leukocytozę, małopłytkowość, niedokrwistość oraz wyniki sugerujące chorobę autoimmunologiczną. W kolejnej fazie choroby stwierdza się podwyższone ciśnienie płynu mózgowo-rdzeniowego, wzrost stężenia białka i liczby komórek zapalnych, a czasem same trypanosomy.

Jednak prawdopodobieństwo wykrycia pasożytów jest znacznie większe we wczesnej fazie choroby niż w późniejszej.

W terapii śpiączki afrykańskiej wykorzystuje się różne leki przeciwpasożytnicze, takie jak pentamidyna, eflornityna, suramina i melarsoprol, w zależności od zaawansowania choroby i rodzaju pasożyta odpowiedzialnego za jej powstanie.

Dodatkowo, w zależności od stanu pacjenta i objawów, stosuje się leki przeciwgorączkowe, przeciwzapalne, przeciwbólowe, płyny do infuzji, leki przeciwdrgawkowe, przeciwpsychotyczne, leki obniżające ciśnienie wewnątrzczaszkowe, żywienie pozajelitowe, transfuzje krwi, a także wentylację mechaniczną w razie konieczności.

Prognoza dla pacjentów z wcześnie wykrytą i leczoną śpiączką afrykańską jest dobra. Bez leczenia inwazja prowadzi do śmierci w ciągu kilku tygodni lub miesięcy, podczas gdy infekcja wywołana przez rozwija się powoli przez miesiące lub lata. Nieleczona tripanosomoza afrykańska może powodować nawroty i nie zapewnia trwałej odporności po przebyciu choroby.

Po zakończeniu leczenia śpiączki afrykańskiej zalecane jest regularne monitorowanie pacjenta przez około 2 lata. Konieczne jest regularne wykonywanie badań kontrolnych, w tym badania płynu mózgowo-rdzeniowego, ponieważ nie istnieje metoda potwierdzająca całkowitą eliminację pasożyta z organizmu.

Zapobieganie zarażeniu trypanosomozą w Afryce to skomplikowany problem epidemiologiczny oraz istotna kwestia zdrowia publicznego. Na niektórych obszarach wprowadzono programy eliminacji much tse-tse oraz leczenia zarażonych osób. Indywidualnie można zmniejszyć ryzyko zarażenia poprzez unikanie endemicznych obszarów, noszenie odzieży ochronnej oraz stosowanie insektycydów.

• Zaleca się noszenie ubrań w neutralnych kolorach, ponieważ muchy tse-tse są przyciągane do intensywnych i ciemnych barw.
• Przed podróżą samochodem warto sprawdzić pojazd pod kątem much tse-tse, ponieważ lubią one się schronić w samochodzie.
• Należy unikać przebywania w lasach, gdzie muchy tse-tse często się ukrywają, szczególnie w najgorętszych godzinach dnia.

Podejmowane są także zorganizowane działania, takie jak programy krajowe i międzynarodowe, które polegają na eliminacji wektora poprzez stosowanie specjalnych pułapek na muchy tse-tse na obszarach wiejskich, przy drogach, w pobliżu źródeł wody oraz na targowiskach z żywymi zwierzętami w Afryce. Nie zaleca się chemioprofilaktyki ani szczepień przeciwko tej chorobie.