W tej okolicy pojawiają się głównie dwa rodzaje nowotworów złośliwych: rak brzegu odbytu oraz rak kanału odbytu. Najczęściej spotykanym typem nowotworów jest rak płaskonabłonkowy, stanowiący około 90% przypadków. Rzadziej może wystąpić rak gruczołowy, podobny do raka jelita grubego. Innymi rzadkimi przypadkami nowotworów w okolicy odbytu są np. czerniak, ale są one bardzo sporadyczne.

Są to pojęcia anatomiczne topograficzne, które pozwalają precyzyjnie opisać lokalizację raka występującego w określonych obszarach ciała. Rak brzegu odbytu pojawia się w skórze wokół odbytu, nie dalej niż 5 cm od otworu odbytu.

Rak kanału odbytu rozwija się między otworem odbytu a wyczuwalną górną granicą zwieracza zewnętrznego odbytu.

Do czynników ryzyka wystąpienia raka odbytu należą:

• infekcja wirusem brodawczaka ludzkiego, czyli wirusem HPV (najczęściej typy HPV 16 i 18)
• zachowania seksualne zwiększające ryzyko zakażenia HPV (analny stosunek, duża liczba partnerów seksualnych)
• obecność dysplazji lub raka sromu, pochwy lub szyjki macicy
• osłabiona odporność (np. przy zakażeniu HIV lub u biorców przeszczepów poddawanych leczeniu immunosupresyjnemu)
• przewlekła szczelina odbytu i nawracające ropne zakażenia okolicy odbytu
• przebyta radioterapia obejmująca okolicę odbytu
• podeszły wiek
• palenie tytoniu

Rak odbytu jest rzadkim nowotworem złośliwym, stanowiącym od 0,5 do 1% wszystkich przypadków tego typu chorób. W 2019 roku w Polsce zarejestrowano 281 nowych przypadków zachorowań na raka odbytu, co spowodowało 238 zgonów. Interesujące jest to, że kobiety chorują na tę chorobę dwukrotnie częściej niż mężczyźni.

W początkowej fazie raka odbytu można zaobserwować symptomy podobne do tych występujących w innego rodzaju chorobach tej okolicy, takie jak pieczenie, świąd oraz ból w okolicy odbytu, obecność śluzu lub świeżej krwi w stolcu, wyczuwalne stwardnienie (guzek) w okolicy odbytu. Rak może przybrać postać polipa przypominającego guzek krwawniczy.

Wraz z postępem choroby pojawiają się inne objawy, takie jak ból w miednicy, parcie na stolec, zaburzenia zwieraczy i niedrożność mechaniczna. Konsultacja lekarska oraz diagnostyka są w takim przypadku niezbędne. Czasami pierwszym objawem raka odbytu dostrzeganym przez chorego jest guz w pachwinie, gdzie węzły chłonne pachwinowe są miejscem, w którym najczęściej pojawiają się przerzuty raka odbytu.

Dlatego w przypadku wykrycia guzów w pachwinach konieczne jest sprawdzenie okolicy krocza pod kątem potencjalnych zmian nowotworowych. Należy pamiętać, że różne, niezłośliwe choroby mogą mieć podobny przebieg do wczesnego raka odbytu, dlatego konieczna jest precyzyjna diagnostyka różnicowa.

Objawy raka odbytu a hemoroidów bardzo się przypominają. Objawy hemoroidów, takie jak świąd, pieczenie, krwawienie z odbytu i guzek w odbycie, nie różnią się znacznie od objawów raka odbytu. Lekarz może w trakcie badania określić, czy guzek jest wynikiem hemoroidów czy raka, jednak nie zawsze jest to możliwe. Ostateczne rozstrzygnięcie wymaga badania wyciętej tkanki pod mikroskopem. Warto pamiętać, że obecność hemoroidów nie wyklucza pojawienia się raka odbytu.

Najpierw lekarz przeprowadzi wywiad i dokładnie zbada pacjenta. Istotną częścią badania jest inspekcja okolic odbytu oraz zbadanie per rectum, czyli przez odbyt palcem w rękawiczce. Na tej podstawie lekarz oceni, czy konieczne są dalsze badania diagnostyczne i skieruje pacjenta na anoskopię z pobraniem wycinka, jeśli zajdzie taka potrzeba. Anoskopia jest badaniem endoskopowym. Podczas procedury lekarz wprowadza do odbytnicy anoskop o średnicy około 23 mm i długości około 8 cm. Zazwyczaj jest to bezbolesne. Dzięki anoskopii możliwe jest dokładne obejrzenie kanału odbytu i końcowego fragmentu odbytnicy.

Kobiety podejrzane o raka odbytnicy mogą zostać skierowane przez lekarza na badanie ginekologiczne z pobraniem materiału do badania cytologicznego. Podczas badania lekarz również zbada pachwinowe węzły chłonne pod kątem powiększenia, a w razie potrzeby zleci wykonanie biopsji aspiracyjnej cienkoigłowej.

Ostateczne rozpoznanie raka ustala się na podstawie wyniku histopatologicznego (pod mikroskopem) wycinka ze zmiany. Jeśli zmiana jest potwierdzona jako rak, lekarz skieruje pacjenta na dodatkowe badania mające na celu określenie stopnia zaawansowania choroby, takie jak:

• USG jamy brzusznej i okolicznych węzłów chłonnych (pachwinowych)
• Rezonans magnetyczny (MR) lub tomografię komputerową (TK) brzucha i miednicy z kontrastem
• RTG (lub TK) klatki piersiowej.

Leczenie nowotworu brzegu odbytu polega na usunięciu guza razem z otaczającymi go zdrowymi tkankami. W przypadkach, gdy operacyjne wycięcie guza nie jest możliwe bez uszkodzenia zwieraczy, konieczne jest zastosowanie radiochemioterapii. Jeśli pierwsza operacja nie zakończyła się sukcesem, można spróbować ponownie usunąć guza lub zdecydować się na leczenie radiochemioterapią.

Podstawową metodą leczenia raka kanału odbytu jest radiochemioterapia, która obejmuje obszar odbytu oraz okoliczne węzły chłonne. W przypadku, gdy pacjent był wcześniej napromieniany w okolicy krocza z powodu innej choroby, konieczne jest podjęcie leczenia operacyjnego, polegającego na usunięciu całego odbytu i odbytnicy z utworzeniem przetoki jelitowej na brzuchu. Tę samą metodę stosuje się w przypadku nawrotu choroby po radiochemioterapii lub nieskuteczności leczenia, po uprzednim potwierdzeniu nawrotu za pomocą badania histologicznego.

Jeśli guz nie jest możliwy do wycięcia operacyjnie, konieczne jest zastosowanie radiochemioterapii lub samej chemioterapii.

Rak odbytu może dawać przerzuty, zwłaszcza w okolicznych węzłach chłonnych. W takich przypadkach konieczne jest chirurgiczne usunięcie przerzutów.

Pojawienie się przerzutów po zakończeniu radiochemioterapii w węzłach chłonnych jest jedną z form nawrotu choroby. W przypadku nawrotu tylko w węzłach chłonnych zaleca się ich chirurgiczne usunięcie.

W przypadku wystąpienia licznych przerzutów do innych narządów, takich jak płuca czy wątroba, konieczna może być chemioterapia.

Rokowanie zależy od stopnia zaawansowania raka płaskonabłonkowego odbytu w momencie diagnozy. Im wcześniej choroba zostanie wykryta i rozpocznie się leczenie, tym większe są szanse na wyleczenie.

W przypadku chorych w I i II stopniu zaawansowania, gdy rak nie dał przerzutów ani do węzłów chłonnych, ani do innych narządów, odsetek przeżycia 5 lat wynosi około 82%. W III stopniu zaawansowania, gdy rak rozprzestrzenił się do węzłów chłonnych, około 66% chorych przeżywa 5 lat. Natomiast w IV stopniu zaawansowania, gdy rak dał przerzuty do węzłów chłonnych oraz do narządów odległych, takich jak wątroba czy płuca, 5 lat po diagnozie przeżywa około 34% pacjentów.

Po zakończeniu terapii, rekomendowane są regularne wizyty kontrolne. Pierwsze 2 lata po terapii należy odwiedzać lekarza co 3 miesiące, a następnie co 6 miesięcy przez co najmniej 5 lat. Podczas wizyt przeprowadzane są badania per rectum, anoskopia oraz palpacyjne badanie regionalnych węzłów chłonnych.

Rocznie zaleca się przeprowadzanie tomografii komputerowej klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy (przez pierwsze 3 lata), a u kobiet dodatkowo badanie cytologiczne.

Należy pamiętać, że po terapii z udziałem radiochemioterapii, zmniejszenie guza następuje powoli, dlatego nie należy z góry zakładać, że terapia jest nieskuteczna lub że wystąpił nawrót. W przypadku wątpliwości, konieczne jest skonsultowanie się z lekarzem prowadzącym.