Świerzb to schorzenie spowodowane przez pasożyta – świerzbowca ludzkiego ().

Zapłodniona samica wnika pod skórę i tworzy nory, gdzie składa jaja. Po około 50 godzinach z jaj wylęgają się larwy. Cały cykl rozwojowy do osobnika dorosłego trwa około 2 tygodni. W większości przypadków klasycznej postaci świerzbu w naskórku pacjenta znajduje się 10–12 dorosłych samic, więcej u osób z świerzbiem norweskim. Objawy choroby wynikają nie tylko z samej obecności pasożytów w skórze, ale także z reakcji układu odpornościowego gospodarza.

Zakażenie następuje poprzez bezpośredni kontakt skóry z osobami chorymi, w tym przez stosunki seksualne, a w przypadku świerzbu norweskiego również poprzez kontakt z tapicerowanymi meblami, pościelą, zabawkami.

U osób zainfekowanych po raz pierwszy okres wylęgania wynosi 3–6 tygodni od zakażenia, natomiast kolejne zakażenia stają się objawowe już po kilku dniach od infekcji. Okres zakaźności pokrywa się z okresem trwania infekcji.

Świerzb jest częstym problemem na całym globie, szczególnie w ciepłych klimatach (aż do 50% populacji). W warunkach ubogich najczęściej chorują dzieci oraz młodzi dorośli. W zamożnych krajach świerzb może dotknąć także osoby starsze, a także te z osłabionym układem odpornościowym. Choroba najczęściej rozprzestrzenia się w miejscach o dużej koncentracji ludzi (takich jak przedszkola, internaty, domy dziecka, placówki opieki społecznej czy szpitale). Zakażenia endemiczne są obserwowane głównie w obszarach o dużej gęstości zaludnienia, zwłaszcza wśród osób o niższym statusie ekonomicznym.

Głównym symptomem świerzbu jest uczucie swędzenia, które nasila się zwłaszcza przy wzroście temperatury ciała, na przykład w nocy po przykryciu ciała. Swędzenie zakłóca sen, uniemożliwiając właściwy odpoczynek nocny, co prowadzi do rozdrażnienia i zmęczenia pacjenta. Taki stan może wpływać negatywnie na codzienne funkcjonowanie i obniżać wydajność w pracy lub w nauce.

Na skórze można zauważyć następujące zmiany:

1. charakterystyczne nory świerzbowcowe - małe korytarze w naskórku, głównie na bocznych powierzchniach palców, w fałdach skórnych i na pośladkach; czasami trudne do zlokalizowania,
2. liczne grudki, zadrapania, strupki oraz ślady po drapaniu. Zmiany te nie występują między łopatkami, na głowie, podeszwach stóp i dłoniach. U mężczyzn mogą występować swędzące guzki na mosznie i prąciu, a u kobiet często objęte są brodawki sutkowe.

Symptomy choroby są szczególnie nasilone u osób z zaniedbaniami higienicznymi, ale także u osób w stanie immunosupresji lub cierpiących na atopowe zapalenie skóry.

Świeżba może mieć różne postacie, w zależności od wieku i stanu odporności pacjenta:

• świerzb u dzieci – charakteryzuje się objawami na podeszwach stóp, dłoniach i owłosionej skórze głowy. U małych dzieci mogą pojawić się krostki, pęcherzyki i guzki
• świerzb u osób starszych – słabsza reakcja układu odpornościowego może powodować mniej nasilone objawy skórne, a świąd niekoniecznie jest proporcjonalny do zmian na skórze. Zmiany mogą pojawić się również na skórze głowy.
• świerzb guzkowy – charakteryzuje się pojawieniem się fioletowych lub brązowych, zbitych guzków. Najczęściej lokalizują się na mosznie, pośladkach i fałdach skórnych. Guzki są reakcją organizmu, nie zawierają pasożytów, ale są bardzo swędzące. Mogą utrzymywać się długo po leczeniu.
• świerzb pęcherzowy – występuje głównie u osób starszych, charakteryzuje się obecnością licznych drobnych pęcherzyków i nadżerek na skórze.
• świerzb norweski – występuje często u osób z obniżoną odpornością, zaburzeniami psychicznymi, oraz u osób zaniedbanych i somatycznie chorych. Osłabiona reakcja układu odpornościowego pozwala pasożytom na intensywne namnażanie się. Duża liczba pasożytów prowadzi do nadmiernego rogowacenia naskórka, tworzenia się grubych łusek oraz brodawkowatych wykwitów. Może dojść do rozległego zapalenia skóry (erytrodermia). Choroba obejmuje całą skórę, a świąd jest słaby lub niewystępujący. Nieleczony świerzb norweski może utrzymywać się przez długi czas bez samoistnego wyzdrowienia.

Rozpoznanie świerzbu jest ustalane na podstawie wywiadu oraz charakterystycznych zmian na skórze. Badanie mikroskopowe zeskrobin naskórka może potwierdzić diagnozę, ale brak pasożytów w badaniu nie wyklucza obecności świerzbu.

W leczeniu świerzbu wykorzystuje się środki przeciwświerzbowe po kąpieli trwającej dłużej niż 10 minut, co sprzyja głębszemu przenikaniu leku w skórę. Preparat należy starannie wcierać w skórę całego ciała, zwracając szczególną uwagę na fałdy skórne, przestrzenie międzypalcowe, okolice narządów płciowych oraz przestrzenie pod paznokciami. W przypadku osób starszych oraz małych dzieci preparat można również stosować na głowie, pomijając okolice ust i oczu. Terapię należy stosować jednocześnie u wszystkich domowników i partnerów seksualnych, bez względu na obecność objawów.

Preparatami do stosowania zewnętrznego są: permetryna, benzoasan benzylu, krotamiton i maść siarkowa.

Ponadto lekarz może zalecić przyjmowanie leków doustnych, takich jak ivermektyna.

Leczenie świerzbu norweskiego jest bardziej skomplikowane. Zazwyczaj standardowa terapia okazuje się niewystarczająca, dlatego lekarz zaleca bardziej intensywne leczenie. Przed rozpoczęciem kuracji zaleca się gorącą kąpiel trwającą dłużej niż 10 minut w celu złagodzenia zgrubiałych łusek lub zastosowanie preparatów zmiękczających zgodnie z zaleceniem lekarza.

Po zakończeniu właściwej terapii lekarz może zalecić:

• maść siarkową przez kilka dni,
• wykonanie kontrolnego badania zeskrobin naskórka po tygodniu,
• pranie i zmianę pościeli, ręczników, kołder i ubrań w temperaturze powyżej 60°C lub prasowanie gorącym żelazkiem,
• umieszczenie rzeczy nie do wyprania (buty, pluszowe zabawki) w szczelnej folii i przechowywanie w temperaturze pokojowej przez 72 godziny lub zamrożenie w temperaturze -20°C przez 12 godzin,
• dokładne odkurzenie dywanów i tapicerki (ewentualne stosowanie specjalnych środków do prania przeciw pasożytom).

Świąd poświerzbowcowy, czyli świąd po wyleczeniu świerzbu, może utrzymywać się przez wiele tygodni. W celu jego złagodzenia lekarz może zalecić stosowanie emolientów, preparatów z glikokortykoidami na skórę lub leków doustnych przeciwhistaminowych lub glikokortykoidów doustnych.

Świerzb w większości przypadków można skutecznie leczyć. Jednak czasami po leczeniu występuje długo trwający świąd. Nieleczony świerzb może prowadzić do rozwoju świerzbu norweskiego, co może być powikłaniem. W przypadku braku powikłań, rokowanie co do wyzdrowienia jest bardzo dobre. Konieczne jest leczenie wszystkich domowników oraz osób z bliskim kontaktem, aby uniknąć ponownego zakażenia. Szczególnie ważne jest przeprowadzenie dezynfekcji ubrań i przedmiotów otoczenia po zakończeniu kuracji. W przypadku zachorowań w instytucjach konieczne jest również leczenie personelu.