Świerzb to choroba spowodowana przez roztocza – świerzbowca ludzkiego ().

Samica świerzbowca przenika pod skórę i kopie nory, gdzie składa jaja. Po około 50 godzinach z jaj wylęgają się larwy. Cały proces rozwoju do dorosłego osobnika trwa około 2 tygodnie. W przypadku klasycznej postaci świerzbu, w naskórku chorego znajduje się zazwyczaj 10-12 dorosłych samic, więcej u osób chorych na świerzb norweski. Objawy choroby wynikają nie tylko z obecności pasożytów w naskórku, ale także z reakcji układu odpornościowego gospodarza.

Zarażenie występuje poprzez bezpośredni kontakt ze skórą chorych osób, w tym także przez kontakty seksualne, a w przypadku świerzbu norweskiego również przez kontakt z meblami tapicerowanymi, pościelą i zabawkami.

U osób zarażonych po raz pierwszy okres inkubacji wynosi od 3 do 6 tygodni od zarażenia, natomiast po kolejnych zarażeniach objawy pojawiają się już po kilku dniach. Okres zakaźności jest zgodny z czasem trwania zarażenia.

Świerzb jest powszechnie występującą chorobą na całym świecie, przede wszystkim w klimacie tropikalnym i subtropikalnym. Najczęściej dotyka dzieci i młodych dorosłych w ubogich środowiskach. W krajach rozwiniętych, choroba może również występować u osób starszych lub z upośledzonym układem odpornościowym. Infekcja szerzy się głównie w miejscach o dużej gęstości ludności, takich jak przedszkola, internaty, domy dziecka, czy szpitale. Zachorowania endemiczne są częstsze w obszarach z dużym przeludnieniem, zwłaszcza wśród osób o niskim statusie ekonomicznym.

Głównym symptomem świerzbu jest intensywne swędzenie, które nasila się zwłaszcza przy wzroście temperatury ciała, na przykład podczas snu po przykryciu ciała. Swędzenie to może zaburzać sen, uniemożliwiając nocny odpoczynek, co skutkuje rozdrażnieniem i zmęczeniem pacjenta. Taki stan może negatywnie wpływać na codzienne funkcjonowanie oraz obniżać wydajność w pracy lub nauce.

Na skórze widoczne są następujące zmiany:

1. charakterystyczne nory świerzbowca - drobne korytarze w naskórku, głównie na bocznych powierzchniach palców, w fałdach skórnych i na pośladkach, czasami trudne do zauważenia,
2. liczne grudki, nadżerki, strupki oraz ślady po zadrapaniach. Zmiany te nie występują między łopatkami, na głowie, podeszwach stóp i dłoniach. U mężczyzn mogą pojawić się swędzące guzki na mosznie i prąciu, natomiast u kobiet często zmiany dotyczą brodawek sutkowych.

Objawy świerzbu są szczególnie nasilone u osób z zaniedbaniami higienicznymi, jak również u osób z osłabionym układem odpornościowym lub cierpiących na atopowe zapalenie skóry.

Świerzb występuje w różnych postaciach zależnie od wieku i stanu odporności chorego:

1. świerzb u dzieci – objawy często widoczne na stopach, dłoniach i owłosionej skórze głowy, u małych dzieci mogą pojawić się krostki, pęcherzyki i guzki.
2. świerzb u osób starszych – objawy skórne mogą być mniej nasilone, ze względu na słabszą reakcję układu odpornościowego, a świąd może być nieproporcjonalny do zmian skórnych, często pojawiają się na skórze głowy.
3. świerzb guzkowy – charakteryzuje się występowaniem fioletowych lub brunatnych guzków, głównie na mosznie, pośladkach i fałdach skórnych, guzki nie zawierają pasożytów, lecz są bardzo swędzące.
4. świerzb pęcherzowy – często spotykany u osób starszych, objawia się drobnymi pęcherzykami i nadżerkami na skórze.
5. świerzb norweski – szczególnie częsty u osób z obniżoną odpornością, zaburzeniami psychicznymi i w stanie zaniedbania, objawia się intensywnym namnażaniem się pasożytów, prowadząc do nadmiernego rogowacenia, grubych łusek i brodawkujących wykwitów, może prowadzić do uogólnionego zapalenia skóry (erytrodermii), świąd jest słaby lub nie występuje, a choroba może utrzymywać się przez długi czas bez samowyleczenia.

Diagnoza jest ustalana na podstawie wywiadu oraz charakterystycznego obrazu klinicznego, najlepiej potwierdzonego pozytywnym wynikiem badania mikroskopowego zeskrobin skórnych. Zmiany na skórze zazwyczaj są dość specyficzne, co umożliwia lekarzowi łatwe rozpoznanie świerzbu.

W leczeniu świerzbu stosuje się leki przeciwświerzbowe po kąpieli trwającej dłużej niż 10 minut, co pomaga lekowi przeniknąć głębiej w skórę. Należy dokładnie wmasować preparat w skórę całego ciała, zwracając szczególną uwagę na fałdy skórne, przestrzenie między-palcowe, okolice intymne i pod paznokciami. U osób starszych oraz u małych dzieci preparat należy również nałożyć na głowę, omijając okolice ust i oczu. Leczenie powinno być stosowane jednocześnie u wszystkich domowników i partnerów seksualnych, bez względu na obecność objawów.

Preparaty do stosowania zewnętrznego to: permetryna, benzoesan benzylu, krotamiton i maść siarkowa.

Dodatkowo lekarz może zalecić przyjmowanie leków doustnych, takich jak ivermektyna.

Leczenie świerzbu norweskiego jest bardziej skomplikowane. Zwykle konwencjonalna terapia nie wystarcza, dlatego lekarz zaleci intensywniejsze leczenie. Przed kuracją zaleca się gorącą kąpiel trwającą dłużej niż 10 minut, aby zmiękczyć skorupę, lub zastosować środki zmiękczające i rozpuszczające warstwę rogową naskórka zgodnie z zaleceniem lekarza.

Po zakończeniu odpowiedniego leczenia lekarz może zalecić:

• maść siarkową przez kilka dni,
• kontrolne badanie zeskrobin naskórka po tygodniu,
• pranie ręczników, pościeli, ubrań w temperaturze powyżej 60°C lub prasowanie gorącym żelazkiem,
• zabawki pluszowe i buty można umieścić w szczelnej folii przez 72 godziny lub zamrozić przez 12 godzin w temperaturze -20°C,
• gruntowne odkurzenie dywanów i tapicerki (można skorzystać ze specjalnych środków do prania przeciw pasożytom).

Świąd poświerzbowy, czyli świąd po wyleczeniu świerzbu, może utrzymywać się nawet kilkanaście tygodni. Lekarz może zalecić stosowanie emolientów, preparatów z glikokortykosteroidami na skórę lub leków doustnych przeciwświądowych i glikokortykosteroidów.

Świerzb w większości przypadków dobrze reaguje na leczenie. Czasami jednak może pojawić się uporczywy świąd po terapii. Umiejscowienie świerzbu nieleczonego potrafi przedłużyć się i doprowadzić do rozwoju świerzbu norweskiego. W przypadku braku powikłań, jak na przykład poinfekcyjne zapalenie kłębuszków nerkowych lub gorączka reumatyczna związana z wtórnym zakażeniem paciorkowcowym, prognoza co do całkowitego wyzdrowienia jest bardzo korzystna. Należy pamiętać, że ponowne zarażenia mogą wystąpić, jeśli nie zostanie zastosowane leczenie u innych domowników i osób z bliskiego otoczenia.

Ważne kroki podczas leczenia to:

1. Leczenie wszystkich domowników i osób z bliskiego kontaktu jednocześnie, włącznie z partnerami seksualnymi.
2. Dezynfekcja ubrań i rzeczy z otoczenia po zakończeniu terapii.
3. Jeśli zachorowania wystąpią w instytucjach (np. żłobku, przedszkolu, szpitalu) – konieczne jest leczenie personelu.