Aorta stanowi główną tętnicę w organizmie ludzkim. Lewa komora serca pompuje krew do aorty, z której odchodzą kolejne gałęzie dostarczające krew do wszystkich narządów i tkanek. Wygląd aorty przypomina hak albo uchwyt parasola, który opiera się o ziemię. Rozpoczynając od aorty wstępującej, następnie mamy łuk aorty oraz najdłuższą część tego naczynia – aortę zstępującą.

Tętniak to obszar tętnicy, w którym zachodzi poszerzenie światła o ponad 50% w porównaniu z prawidłową wartością. U zdrowych dorosłych średnica aorty w okolicy serca zazwyczaj nie przekracza 40 mm, a w miarę oddalania się od serca, średnica maleje. Wielkość aorty zależy od wielu czynników, takich jak wiek, płeć, parametry ciała (wzrost, masa ciała i powierzchnia ciała) oraz ciśnienie tętnicze. Średnica aorty zwiększa się o około 0,9 mm na każdą dekadę u mężczyzn i 0,7 mm u kobiet. Stopniowe poszerzanie się aorty wraz z upływem czasu, począwszy od średniego wieku, jest efektem starzenia się i utraty elastyczności ściany aorty, a także wzrostu ciśnienia tętniczego. W niektórych przypadkach może wystąpić nadmierne poszerzenie aorty, które przekracza o 50% normę dla danego obszaru aorty – wtedy mówimy o tętniaku. Z czasem tętniak może się powiększać. Jest to potencjalnie niebezpieczna choroba, a pęknięcie tętniaka może być życiowo groźne. Duże tętniaki rosną szybciej niż małe.

Miażdżyca jest najczęstszą przyczyną zmian w ścianie aorty, które mogą sprzyjać rozwojowi tętniaków. Istnieją również inne, rzadsze przyczyny, takie jak zmiany zwyrodnieniowe ścian naczyń w wyniku zaburzeń genetycznych, zapalenia w chorobach autoimmunologicznych, takich jak olbrzymiokomórkowe zapalenie tętnic, infekcyjne zapalenie wsierdzia, zakażenia ogólne i zmiany pourazowe.

Tętniaki aorty można podzielić na różne grupy, uwzględniając kształt, budowę ściany i umiejscowienie.

Pod względem kształtu wyróżnia się tętniaki workowate (zazwyczaj w okolicy tętnicy podobojczykowej lewej lub dolnej ściany łuku aorty) i wrzecionowate (częściej występujące).

Ze względu na budowę ściany, tętniaki można podzielić na prawdziwe (cała ściana naczynia ulega rozszerzeniu) i rzekome (część warstw ściany aorty pęka i uwypukla się cienka warstwa pozostałej części ściany aorty), które często powstają po urazach.

Najprostszy podział tętniaków aorty z uwzględnieniem umiejscowienia obejmuje tętniaki aorty brzusznej (w części zstępującej poniżej przepony), tętniaki aorty piersiowej (w części wstępującej, łuku aorty lub początkowej części aorty zstępującej do wysokości przepony) oraz tętniaki piersiowo-brzuszne na granicy obu obszarów.

Częstość występowania tętniaków aorty wzrasta wraz z wiekiem, co jest szczególnie widoczne w krajach rozwiniętych, takich jak Polska. Oprócz wieku (powyżej 55 lat, z szczytem zachorowań w okolicach 80. roku życia), ryzyko rozwoju tętniaka aorty zwiększają czynniki takie jak płeć męska, historia choroby w rodzinie, palenie papierosów, miażdżyca, obecność tętniaków w innych naczyniach, przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP), nadciśnienie tętnicze, hipercholesterolemia, choroba zarostowa tętnic obwodowych oraz choroba niedokrwienna serca.

Ostatnie badania genetyczne ujawniły genetyczne podłoże tętniaków aorty, związane z zmianami w chromosomie 9p21, częściej spotykane u osób rasy białej.

Tętniaki aorty brzusznej stanowią większość przypadków tętniaków aorty. Występują one u 4,4% populacji powyżej 40. roku życia, częściej u mężczyzn niż u kobiet. Częstość występowania zwiększa się z wiekiem, osiągając 12,5% w grupie wiekowej 75–84 lat u mężczyzn. Tętniaki aorty brzusznej obserwuje się u 5% chorych na chorobę niedokrwienną serca oraz u 10% chorych na miażdżycę zarostową tętnic kończyn dolnych.

Tętniaki aorty piersiowej, stanowiące 6–8% wszystkich przypadków tętniaków aorty, występują z równą częstością u obu płci, a w 60% dotyczą aorty wstępującej.

Pęknięcie tętniaka aorty brzusznej zdarza się u 4–13 na 100 000 osób, w zależności od wieku i kraju. W USA, pęknięcia tętniaka aorty plasują się na 13. miejscu jako przyczyna zgonów, powodując śmierć około 15 000 osób rocznie.

Jeśli istnieje podejrzenie tętniaka aorty, należy skonsultować się z lekarzem rodzinnym i przeprowadzić odpowiednie badania diagnostyczne. Szybkie zdiagnozowanie choroby pozwala na ocenę ryzyka oraz natychmiastowe podjęcie leczenia.

W przypadku nagłego pogorszenia stanu zdrowia i silnych bólów u pacjenta z zdiagnozowanym tętniakiem aorty (podejrzenie pęknięcia tętniaka), należy natychmiast wezwać pogotowie ratunkowe. Pęknięcie tętniaka aorty wymaga pilnej interwencji chirurgicznej.

Tętniaka często odnajduje się przypadkowo w trakcie innych badań obrazowych, które są wykonywane z różnych przyczyn (np. w związku z obowiązkowymi badaniami pracowniczymi lub związanymi z innymi schorzeniami, takimi jak miażdżyca).

Badania diagnostyczne stosowane w celu wykrycia tętniaka aorty obejmują RTG klatki piersiowej (umożliwia wykrycie poszerzenia aorty piersiowej), echokardiografię (pozwala na ocenę tętniaka aorty wstępującej i łuku przy pomocy badania przezklatkowego, a tętniaka aorty zstępującej najlepiej diagnozuje się za pomocą USG przezprzełykowe) oraz USG jamy brzusznej (standardowa metoda diagnostyki tętniaków aorty brzusznej).

Angiografia konwencjonalna lub angio-TK (nieinwazyjna procedura, polegająca na podaniu kontrastu dożylnie i wykonaniu specjalnej projekcji tomografii komputerowej) pozwala na szczegółową ocenę rozmiaru (z dokładnością do 0,2 cm) i rozległości tętniaka, jak również na zbadanie anatomii tętnicy wraz z otaczającymi narządami i odgałęzieniami odchodzącymi od aorty. Badanie angio-MR (projekcja naczyniowa w rezonansie magnetycznym) jest wykorzystywane do oceny rozmiaru i rozległości tętniaka w przypadku niemożności wykonania angio-TK. Aortografię przeprowadza się u niektórych pacjentów przed zabiegami endowaskularnymi. W zależności od wielkości zidentyfikowanej zmiany, tętniak aorty może pozostawać pod stałą obserwacją lub pacjent może być kierowany do leczenia w ośrodku chirurgii naczyniowej.

W przypadku bezobjawowych tętniaków aorty piersiowej zaleca się wykonanie angio-TK lub angio-MR 6 miesięcy po pierwszym wykryciu oraz kolejne badania (tej samej metody i w tym samym ośrodku) co 12 miesięcy, jeśli nie obserwuje się wzrostu tętniaka, albo co 6 miesięcy, jeśli średnica zmiany znacząco wzrasta w kolejnych badaniach.

W przypadku tętniaków aorty brzusznej częstotliwość kontroli USG lub TK zależy od rozmiaru tętniaka. Jeśli średnica wynosi 30–39 mm, badania kontrolne wykonuje się co 3 lata, jeśli 40–44 mm – co 2 lata, a jeśli 45 mm i więcej – rocznie.

Zarówno przy zapobieganiu, jak i leczeniu tętniaka aorty, kluczowe znaczenie ma eliminacja czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, zwłaszcza zaprzestanie palenia tytoniu oraz prawidłowa kontrola ciśnienia tętniczego. Przed rozpoczęciem leczenia tętniaka aorty konieczna jest również ocena stanu kardiologicznego pod kątem choroby niedokrwiennej serca i ewentualne podjęcie leczenia w przypadku jej diagnozy.

Terapia farmakologiczna obejmuje stosowanie leków z grupy β-blokerów. Regularne przyjmowanie tych leków doustnie spowalnia tempo rozwoju tętniaków aorty brzusznej o średnicy powyżej 4 cm, jednak nie wpływa na częstość pęknięć. Zaleca się także leczenie farmakologiczne u osób z tętniakiem aorty piersiowej oraz zespołem Marfana. W przypadku chorych z zespołem Marfana lekarz może przepisać również losartan.

Główną metodą leczenia jest terapia operacyjna. Zabieg zazwyczaj polega na usunięciu zmienionego chorobowo fragmentu aorty i wszczepieniu protezy naczyniowej (sztucznego fragmentu aorty) w miejsce tętniaka. Decyzję o interwencji operacyjnej podejmuje lekarz we współpracy z pacjentem, uwzględniając rozmiary tętniaka, jego ewentualną progresję, objawy, a także stan zdrowia pacjenta (m.in. możliwą niedomykalność zastawki aortalnej, zespół Marfana, planowaną ciążę). Zazwyczaj leczeniu operacyjnemu podlegają bezobjawowe duże tętniaki (powyżej 55 mm lub 60 mm), szybko rosnące tętniaki (co najmniej 5 mm w ciągu 6 miesięcy lub co najmniej 7 mm w ciągu roku), a także wszystkie tętniaki z objawami lub pęknięte. Po operacji zaleca się kontrolę za pomocą USG lub TK co 5 lat.

Procedura wszczepienia stentu wewnątrznaczyniowego, czyli zabieg małoinwazyjny, polega na umieszczeniu metalowej „sprężynki” stabilizującej ścianę aorty za pomocą specjalnego cewnika wprowadzanego przez skórę do naczyń. W przypadku tętniaka aorty piersiowej możliwe jest przeprowadzenie tego rodzaju terapii; natomiast w przypadku tętniaka aorty brzusznej postępowanie to jest zarezerwowane dla pacjentów, u których operacja wiąże się z dużym ryzykiem lub jest niemożliwa. Po zabiegu konieczne jest regularne monitorowanie w celu wykrycia ewentualnego dalszego wzrostu tętniaka.

Tętniaki mają skłonność do powiększania się i pęknięcia. Ryzyko pęknięcia tętniaka aorty brzusznej w ciągu 5 lat wzrasta wraz z większą średnicą tętniaka: wynosi 2% przy średnicy poniżej 40 mm, 20% przy średnicy powyżej 50 mm, a 40% przy średnicy większej niż 60 mm. Jeśli średnica tętniaka rośnie znacząco między kolejnymi badaniami (np. o 5 mm w ciągu 6 miesięcy), ryzyko pęknięcia podwaja się.

Tętniaki aorty piersiowej powiększają się średnio o 1 mm na rok (najszybciej tętniaki aorty zstępującej, duże i w zespole Marfana); ryzyko pęknięcia przy średnicy powyżej 60 mm wynosi 7% rocznie, a przy średnicy poniżej 50 mm 2% rocznie. Każdy tętniak aorty, zwłaszcza piersiowej (rzadziej brzusznej), może ulec rozwarstwieniu.

Pęknięcie tętniaka aorty to poważny, szybko postępujący stan, który w 50% przypadków kończy się zgonem jeszcze przed przyjęciem pacjenta do szpitala. Ryzyko związane z operacją pękniętego tętniaka aorty jest znacznie większe niż w przypadku planowej interwencji przeprowadzonej przed pęknięciem.

Przy właściwej ocenie pacjenta do leczenia operacyjnego oraz bezpowikłowym przebiegu operacji, pacjenci po usunięciu tętniaka aorty mogą żyć równie długo jak osoby bez tego schorzenia.

Po zakończeniu terapii tętniaka aorty należy ściśle przestrzegać zaleceń lekarza. Ważne jest prowadzenie profilaktyki chorób sercowo-naczyniowych, takich jak rzucenie palenia, regularna aktywność fizyczna, zdrowa dieta, utrata wagi w przypadku nadwagi, kontrola nad chorobami przewlekłymi, takimi jak nadciśnienie, cukrzyca, lub POChP.

Należy regularnie przechodzić badania kontrolne. Po operacji będą one wymagane co 5 lat. Po zabiegu wewnątrznaczyniowym zaleca się obrazowanie aorty (najczęściej angio-TK) po 1, 6 i 12 miesiącach, a następnie okresowo kolejne badania, stopniowo zwiększając interwał czasowy.

U osób podatnych na rozwój tętniaka aorty, takich jak osoby z miażdżycą czy nadciśnieniem tętniczym, dokładne przyczyny tego zjawiska nie są jeszcze znane. Ważne jest jednak, że choroby przewlekłe i palenie tytoniu mogą zwiększać ryzyko powstania tętniaka. Dlatego należy dbać o odpowiednią profilaktykę chorób sercowo-naczyniowych, zwłaszcza poprzez leczenie hipercholesterolemii i nadciśnienia pod kontrolą lekarza.