Tężec to poważna choroba układu nerwowego charakteryzująca się skurczami mięśni. Jest spowodowana zakażeniem rany przez beztlenową bakterię - laseczkę tężca (), zazwyczaj poprzez zabrudzenie rany lub skóry ziemią. W warunkach beztlenowych bakterie tężca namnażają się i produkują toksynę, która uszkadza układ nerwowy, prowadząc do zwiększonego napięcia mięśni oraz silnych "tężcowych" skurczów, stąd nazwa choroby. Bakterie te znajdują się w przewodzie pokarmowym zwierząt, które z ich odchodami wydalają je do środowiska. Choroba występuje na całym świecie, ale zakażenia są częstsze w krajach o niższych standardach higieny. Przebycie tężca nie daje trwałej odporności.

Tężec jest rzadkim występowaniem w krajach rozwiniętych, jednak jego zarodniki są powszechnie obecne w środowisku, co nadal stanowi zagrożenie dla osób nieszczepionych. Mimo że tężec jest chorobą zakaźną, nie jest łatwo przenoszony od chorej osoby do zdrowej poprzez kontakt. Co roku na całym świecie tężec jest przyczyną śmierci około 50 000 osób. W krajach rozwiniętych grupą najbardziej narażoną na zachorowanie są osoby starsze, pacjenci z ranami pooperacyjnymi i oparzeniami oraz narkomani, a większość zgonów dotyczy osób po 50. roku życia. Tężec może wystąpić również jako zakażenie poporodowe u kobiet (przez drogi rodne) oraz u noworodków (tężec u noworodków poprzez kikut pępowiny).

Okres wylęgania tężca może trwać od 2 do 40 dni, zazwyczaj 1–2 tygodnie po zakażeniu rany. Najkrótszy okres wylęgania obserwuje się u noworodków oraz zakażeń przyranne w pobliżu nerwów. Im krótszy okres wylęgania, tym cięższy przebieg choroby i wyższa śmiertelność.

Tężec uogólniony

Początkowe objawy tężca obejmują zaburzenia czucia, przeczulicę w okolicach rany, niepokój, bóle głowy oraz wzmożone napięcie mięśni w różnych grupach (kończyny dolne, brzuch, tułów). Następnie pojawia się wzmożone napięcie mięśni żuchwy, żwaczy, aż do szczękościsku. Skurcz mięśni twarzy powoduje charakterystyczny grymas, nazywany uśmiechem sardonicznym. Skurcze obejmują stopniowo mięśnie karku, klatki piersiowej, grzbietu i kończyn. Podczas napadów wzmożonego napięcia i drgawek („prężeń”) chory może doświadczać dużego bólu.

Chory pozostaje świadomy. W przypadku tężca uogólnionego często występuje nadczynność układu autonomicznego, objawiająca się drażliwością, nerwowością, skokowym wzrostem ciśnienia tętniczego, nadmiernym poceniem się, gorączką, przyspieszonym oddechem i akcją serca. Ponadto mogą pojawić się trudności z połykaniem, duszność, bezdech, sinica oraz utrata przytomności. Leczenie wymaga hospitalizacji, a mimo postępującej opieki medycznej, śmiertelność jest wysoka, szczególnie u osób starszych.

Klasyczny napad tężcowy

W czasie klasycznego napadu tężcowego chory ma zaciśnięte zęby. Silne napięcie mięśni powoduje charakterystyczną pozycję ciała z wygięciem ku tyłowi, napiętym brzuchem i wyprostowanymi kończynami dolnymi. Napady mogą być bardzo bolesne ze względu na skurcze mięśni oddechowych, co prowadzi do duszenia się. Skurcze mogą być na tyle silne, że powodują złamania kręgów. Chory podczas napadów zachowuje pełną świadomość.

Tężec miejscowy

Tężec miejscowy objawia się wzmożeniem napięcia mięśni w okolicy rany, trwającym przez kilka tygodni. Może towarzyszyć mu krótkotrwałe prężenia. Jest to postać mniej niebezpieczna niż postać uogólniona, charakteryzująca się niską śmiertelnością i występuje rzadko.

Tężec czaszkowy

Choroba ta występuje głównie u dzieci w krajach rozwijających się, zwykle na tle zapalenia ucha środkowego. Tężec czaszkowy objawia się zajęciem nerwów czaszkowych, zwłaszcza nerwu twarzowego.

Tężec noworodków

Tężec noworodków to bardzo ciężka choroba, charakteryzująca się gwałtownym przebiegiem. Pierwsze objawy pojawiają się w drugim lub trzecim dniu po zakażeniu, obejmując skurcze mięśni żuchwy i twarzy, a następnie stopniowo rozprzestrzeniając się po całym ciele. Bodźce zewnętrzne mogą wywoływać napady tężcowe, co w skrajnych przypadkach może prowadzić do zgonu w ciągu 3 do 28 dni po porodzie.

Tężec diagnozuje się na podstawie historii choroby i charakterystycznego zespołu objawów klinicznych. Brak szczepień przeciwko tężcowi jest szczególnie istotny. Konieczne jest wykluczenie innych schorzeń, które mogą mieć podobne symptomy, takie jak zatrucia.

Osobie podejrzewanej o zarażenie się tężcem należy jak najszybciej podać antytoksynę, która ma zdolność neutralizowania toksyn tężcowych. Konieczna jest hospitalizacja chorych na oddziale intensywnej opieki medycznej. Kluczowe jest precyzyjne oczyszczenie chirurgiczne rany, co nie tylko usuwa martwe tkanki, ciała obce i przetrwalniki tężca, ale również przywraca właściwe ukrwienie. Terapia antybiotykowa odgrywa istotną rolę wspomagającą.

Szczepienia ochronne są najskuteczniejszym sposobem zapobiegania tężcowi i są obowiązkowe dla dzieci i młodzieży do 19. roku życia. Dorośli, którzy byli szczepieni w dzieciństwie, powinni otrzymywać dawki przypominające co 10 lat. Osoby, które nigdy nie były szczepione, powinny skorzystać z szczepienia podstawowego składającego się z trzech dawek. Po zranieniu można zastosować profilaktykę poekspozycyjną przy użyciu surowicy przeciwtężcowej lub immunoglobuliny.Na zwiększone ryzyko zachorowania narażone są osoby pracujące w rolnictwie, przy zwierzętach gospodarskich, przy usuwaniu odpadów komunalnych oraz konserwacji urządzeń służących do tej celu. Ważne jest także przestrzeganie higieny przy pracy.

Powikłania tężca zależą od wieku pacjenta i jego objawów klinicznych. Tężec jest poważną chorobą, która może prowadzić do śmierci.

Przed powszechnym stosowaniem szczepień ochronnych tężec był powszechnym i niebezpiecznym problemem w Polsce. Jeszcze w latach 50. XX wieku odnotowywano setki zgonów spowodowanych tężcem. Największe ryzyko dotyczyło noworodków i dzieci w wieku 5-14 lat. Wdrożenie szczepień przeciwko tężcowi (poprzez trójwartościową szczepionkę zapobiegającą błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTPw) znacznie poprawiło sytuację. Od 1984 roku nie ma przypadków zachorowań na tężec u noworodków w Polsce. Obecnie sytuacja epidemiologiczna jest korzystna, z kilkunastoma przypadkami tężca zgłaszanymi rocznie głównie u osób starszych, po 60. roku życia.