Toksoplazmoza jest chorobą wywoływaną przez pasożyta Toxoplasma gondii. Pasożyt ten występuje w organizmach kotów, ssaków (w tym człowieka) oraz niektórych ptaków. Zarażony kot wydala oocysty, które są inwazyjne oraz mogą zarażać przez ponad rok. U innych gatunków, pasożyt tworzy cysty, które są obecne w różnych tkankach, głównie w mięśniach, mózgu i sercu.

Możliwe jest zarażenie człowieka poprzez spożycie surowego mięsa zawierającego cysty, nieumyte owoce i warzywa zanieczyszczone odchodami kotów, a także poprzez przeniesienie oocyst lub cyst rękoma do ust. Istnieje także ryzyko zarażenia wrodzonego lub poprzez przetoczenie krwi lub przeszczepienie narządu od zarażonego dawcy.

Choroba toksoplazmoza najczęściej przebiega bezobjawowo. Pasożyty rozprzestrzeniają się w organizmie z krwią i limfą, gdzie są niszczone przez układ odpornościowy. Część z nich tworzy cysty i pozostaje w organizmie do końca życia.

Szacuje się, że duża liczba ludzi jest zarażona Toxoplasma gondii bezobjawowo. Częstość zarażenia zależy od regionu i klimatu. W Polsce odsetek zarażonych to prawdopodobnie 40-60%. Osoba zarażona nie jest podatna na ponowne zarażenie się tym samym szczepem, chyba że dojdzie do kontaktu z innym szczepem pasażyta.

Objawy zakażenia wirusem Toxoplasma gondii będą zależały od sposobu zarażenia oraz stanu odporności osoby zakażonej.

W przypadku zakażenia u osoby z dobrze funkcjonującym układem odpornościowym, objawy zazwyczaj nie występują. Jednak u około 10% zakażonych może pojawić się toksoplazmoza węzłowa, charakteryzująca się powiększeniem jednego lub kilku węzłów chłonnych, głównie na karku, potylicy lub szyi. Węzły mogą być tkliwe i zmiennie powiększać się oraz zmniejszać. Inne objawy mogą obejmować osłabienie, bóle mięśni, bóle głowy, wzmożoną potliwość i rzadko gorączkę. Objawy te są niespecyficzne i mogą sugerować inne choroby, dlatego konieczne jest wykonanie specjalistycznych badań w celu potwierdzenia diagnozy.

Zakażenie u osób z niedoborem odporności może prowadzić do poważnych konsekwencji, takich jak zapalenie wątroby, płuc, mięśnia sercowego, siatkówki czy mózgu. W takich przypadkach niezbędne jest zawsze skonsultowanie się z ośrodkiem specjalistycznym.

Toksoplazmoza wrodzona może dotyczyć tylko jednej ciąży i może być wynikiem zarażenia matki w ciągu kilku miesięcy przed poczęciem. Z kolei toksoplazmoza oczna cechuje się obecnością ogniska zapalnego w oku, które może prowadzić do uszkodzenia wzroku oraz innych powikłań.

Kobiety w ciąży zazwyczaj przechodzą zarażenie bezobjawowo. Ryzyko przeniesienia infekcji na płód rośnie wraz z postępem ciąży, osiągając niemal 100% w ostatnich tygodniach przed porodem. Skutki zarażenia wrodzonego zależą od momentu, w którym doszło do infekcji. Objawy są bardziej poważne, jeśli zarażenie miało miejsce we wczesnym stadium ciąży.

Zakażenie w I trymestrze może prowadzić do poronienia lub zgonu płodu, natomiast w II trymestrze zazwyczaj powoduje poważne objawy, widoczne u dziecka po urodzeniu. Częste objawy to: wodogłowie, zwapnienia wewnątrzczaszkowe i zmiany zapalne w oku, ale często obserwuje się też niekonkretną symptomatologię (np. opóźnienie wzrostu płodu, żółtaczka, powiększenie wątroby i śledziony, małopłytkowość), występującą również w innych zakażeniach wrodzonych.

Dzieci zarażone pod koniec ciąży zazwyczaj nie wykazują żadnych objawów po urodzeniu. Objawy mogą pojawić się później, w okresie niemowlęcym lub w późniejszych latach życia. Mogą to być: opóźnienie w rozwoju psychoruchowym, drgawki, zapalenie siatkówki/naczyniówki oka, zez, jaskra. Diagnoza toksoplazmozy wrodzonej postawiona na oddziale noworodkowym wymaga dalszej diagnostyki, przeprowadzanej w wyspecjalizowanych oddziałach patologii noworodka.

W praktyce najczęściej przeprowadza się testy serologiczne, które wykrywają specyficzne przeciwciała (IgG, IgM, IgA) w surowicy krwi, produkowane przez układ odpornościowy w odpowiedzi na infekcję. Na początku pojawiają się przeciwciała IgM, IgA, a następnie IgG. Potwierdzeniem świeżego zakażenia jest obecność przeciwciał u osoby, która ich wcześniej nie miała, co nazywane jest serokonwersją. W przypadku osób z niedawnym zakażeniem zazwyczaj stwierdza się przeciwciała IgM oraz wysokie stężenia IgG, natomiast u osób z "starym" zakażeniem (nabytym lub wrodzonym) obserwuje się niskie stężenia IgG i brak IgM. W bardzo wczesnej fazie zakażenia mogą występować jedynie przeciwciała IgM, jednak taki wynik może być również fałszywie pozytywny. Interpretacja wyników testów serologicznych jest czasami trudna i wymaga doświadczenia, dlatego może być konieczne ponowne badanie po kilku tygodniach. Ważne jest, aby wykonywać testy w tym samym laboratorium (preferowalnie referencyjnym), aby porównywać wyniki.

U noworodków z wrodzoną toksoplazmozą mogą być obecne przeciwciała IgG, IgM i/lub IgA, ale często stwierdza się jedynie przeciwciała IgG. Istotne jest porównywanie ich stężenia z matki. Konieczne jest powtarzanie badań, aby monitorować zmiany w stężeniu przeciwciał. Spadek stężenia może oznaczać pasywne przeniesienie przeciwciał IgG z matki, podczas gdy utrzymanie się na stałym poziomie lub wzrost sugeruje zakażenie wrodzone.

Czasami przeprowadza się badanie awidności przeciwciał IgG. Wysokie stężenie awidności wskazuje na zakażenie co najmniej 20 tygodni wcześniej. Wynik taki u kobiety w ciąży w I trymestrze sugeruje, że zakażenie wystąpiło przed zajściem w ciążę. Niskie stężenie awidności jest trudne do zinterpretowania, ponieważ może utrzymywać się przez miesiące.

W niektórych sytuacjach wykorzystuje się również technikę PCR do wykrycia materiału genetycznego pierwotniaka . PCR może być przeprowadzane na płynie owodniowym pobranym podczas amniopunkcji (w przypadku diagnozy świeżego zakażenia u kobiety w ciąży), płynie mózgowo-rdzeniowym (w przypadku zapalenia mózgu) lub rzadziej na płynie z komory przedniej oka (w przypadku podejrzenia toksoplazmozy ocznej).

Należy pamiętać, że nie ma skutecznych leków na cysty tkankowe i toksoplazmoza nie może zostać całkowicie wyleczona. Leki stosowane w leczeniu toksoplazmozy zabijają wolne formy pierwotniaka obecne we wczesnych stadiach zakażenia, ale nie usuwają całkowicie infekcji.

Do leczenia toksoplazmozy używa się różnych leków, takich jak pirymetamina z sulfasalazyną, pirymetamina z sulfadoksyną, kotrimoksazol, spiramycyna, klindamycyna, azytromycyna i atowakwon. W przypadku stosowania pirymaminy z sulfasalazyną lub sulfadoksyną warto również podać kwas foliowy i monitorować morfologię krwi oraz aktywność enzymów wątrobowych.

Zarażenie bezobjawowe zazwyczaj nie wymaga leczenia, chyba że chodzi o świeże zakażenie u kobiety ciężarnej, gdzie stosuje się spiramycynę. W przypadku potwierdzenia zakażenia płodu, zalecane jest leczenie pirymaminą z sulfadoksyną. Osoby z głębokim niedoborem odporności mogą także potrzebować leczenia zarażeń bezobjawowych, aby zapobiec poważnym objawom narządowym.

U noworodków i niemowląt z wrodzonym zarażeniem, stosuje się leczenie, nawet jeśli dziecko nie wykazuje objawów. Terapia pirymaminą i sulfadiazyną prowadzona jest przez pierwszy rok życia, a czasami nawet dłużej w przypadku objawów.

Toksoplazmoza oczna wymaga leczenia tylko w przypadku aktywnego stanu zapalnego, a nie obecności blizny. Najczęściej stosuje się w tych przypadkach pirymaminę z sulfadoksyną i glikokortykosteroidy na początku terapii ze względu na działanie przeciwzapalne.

U pacjentów z niedoborem odporności i zakażeniem narządowym wymagane jest zazwyczaj długotrwałe stosowanie leków, nawet po ustąpieniu objawów, aby zapobiec nawrotom. Postaci narządowe toksoplazmozy u pacjentów bez niedoboru odporności również wymagają leczenia, podczas gdy toksoplazmoza węzłowa może wymagać leczenia tylko w przypadku objawów ogólnych lub powiększonych i tkliwych węzłów.

Leczenie toksoplazmozy powinno być prowadzone pod nadzorem specjalistów chorób zakaźnych. Pacjent z toksoplazmozą oczną będzie potrzebował opieki okulistycznej, a dziecko z toksoplazmozą wrodzoną będzie wymagało współpracy wielu specjalistów, takich jak pediatra, okulista, neurolog, psycholog, logopeda i rehabilitant.

W celu zapobiegania toksoplazmozie zaleca się unikanie spożywania surowego lub niedogotowanego mięsa oraz niemytych owoców i warzyw. Po kontakcie z surowym mięsem należy dokładnie umyć ręce, nóż i deskę do krojenia. Przy pracach w ziemi potencjalnie zanieczyszczonej odchodami kotów (np. w ogrodzie) oraz sprzątaniu kuwet należy nosić rękawiczki, które po użyciu należy starannie wypłukać. Posiadanie kota samo w sobie nie stanowi ryzyka zakażenia, gdyż oocysty wydalone przez kota nie są od razu zakaźne. Codzienne usuwanie odchodów kota z kuwety zapobiega dojrzewaniu oocyst. W przypadku ciężarnych, które nie miały kontaktu z toksoplazmozą wcześniej, ważne jest unikanie zakażenia. Przed planowaną ciążą zaleca się badanie serologiczne w kierunku toksoplazmozy. Jeśli wynik sugeruje przeszłe zakażenie, nie ma potrzeby powtarzania badań w czasie ciąży. Natomiast przy wyniku ujemnym konieczne jest regularne powtarzanie badań w ciąży (nawet co miesiąc) oraz stosowanie odpowiednich procedur (np. leczenie, badania ultrasonograficzne płodu, amniopunkcja) w przypadku zmiany wyniku na dodatni w trakcie ciąży.