Atak mózgu to zgon części narządu z powodu zatrzymania przepływu krwi do tkanki mózgowej. Można wyróżnić dwa główne rodzaje ataku: atak niedokrwienny i atak krwotoczny.

Atak niedokrwienny (ok. 4/5 przypadków ataku mózgu) ma miejsce, gdy tętnica dostarczająca krew do jakiejś części mózgu zostaje zablokowana, co oznacza, że krew nie przepływa przez nią lub przepływa w niewystarczającej ilości, by komórki mózgu otrzymały odpowiednią ilość krwi.

Inną przyczyną zablokowania tętnicy jest zator spowodowany przez skrzep powstały w sercu lub tętnicach. Zator może również wystąpić, gdy fragmenty blaszki miażdżycowej oderwą się i zablokują tętnicę mózgową. Jest to tzw. „niedoszły” atak mózgu.

Atak krwotoczny (ok. 1/5 przypadków ataku) występuje, gdy następuje pęknięcie naczynia mózgowego i krew wylewa się poza naczynie. Powoduje to niewystarczające dotarcie krwi do tkanki mózgowej w danym obszarze. Niszczy to okoliczną tkankę nerwową i powoduje zwiększenie ciśnienia wewnątrz czaszki, co wpływa na cały mózg.

Udary krwotoczne dzielą się na krwotoki śródmózgowe (wewnątrz mózgu) i krwotoki podpajęczynówkowe (na powierzchni mózgu). Główną przyczyną krwotoku śródmózgowego jest nadciśnienie tętnicze, a krwotok podpajęczynówkowy często jest spowodowany pęknięciem większego tętniaka lub naczyniaka.

Ilość przypadków udaru mózgu w krajach rozwiniętych wynosi co roku 2 na 1000 osób w ogólnej populacji, jednakże po 65. roku życia wzrasta do aż 10 na 1000 osób. Udary niedokrwienne są częstsze u osób starszych, natomiast udary krwotoczne mogą występować również u młodych osób, jeśli wynikają z wad budowy ściany tętnic.

Objawy udaru zależą od obszaru mózgu, który został uszkodzony. Jeśli niedokrwieniu ulegają ważne struktury mózgu, takie jak ośrodki odpowiedzialne za krążenie krwi i oddychanie, to skutki mogą być bardzo poważne.

Najczęstsze symptomy udaru to:

• opadnięcie kącika ust po jednej stronie twarzy z powodu osłabienia mięśni twarzy;
• trudności w poruszaniu kończyną na jednej stronie ciała, często towarzyszące uczucie drętwienia połowy ciała;
• problemy z widzeniem, takie jak podwójne widzenie, ograniczone pole widzenia lub całkowita utrata widzenia w jednym oku;
• trudności w mówieniu i połykaniu związane z osłabieniem mięśni języka i gardła;
• zaburzenia równowagi i koordynacji ruchów, które objawiają się niezgrabnymi ruchami i trudnościami w utrzymaniu równowagi;
• gwałtowny ból głowy, szczególnie w przypadku krwotoku podpajęczynówkowego;
• utrata przytomności lub stan otępienia w przypadku rozległego udaru;

Objawy mogą się nasilać, ustępować i powracać w ciągu kilku godzin. Jeśli znikną przed 24 godzinami, może to być napad przemijającego niedokrwienia mózgu.Ok. 1/3 udarów występuje w czasie snu, a objawy zauważa się po przebudzeniu.

Każdy przejaw udaru mózgu, nawet jeśli jest łagodny, stanowi zagrożenie dla życia i wymaga natychmiastowej interwencji medycznej w szpitalu, najlepiej na specjalistycznym oddziale udarowym. To samo dotyczy przejścia przemijającego niedokrwienia mózgu, które często poprzedza udar o kilka godzin lub dni. Komórki mózgowe są bardzo wrażliwe na brak tlenu i zaczynają obumierać już po 4 minutach od wystąpienia udaru. Wiele osób kwalifikuje się do leczenia, które może odwrócić lub ograniczyć skutki udaru, pod warunkiem że zostanie zastosowane w ciągu 3 godzin od momentu wystąpienia objawów.

Dlatego ważne jest jak najszybsze wezwanie pogotowia ratunkowego w przypadku podejrzenia udaru mózgu u siebie lub innej osoby. Szybkie dotarcie do szpitala może uratować życie lub zapobiec poważnym powikłaniom. Nie należy czekać, aż objawy samoistnie ustąpią, próbować skontaktować się ze swoim lekarzem rodzinnym, przyjmować lekarstwa ani samemu jechać do szpitala lub czekać na kogoś, kto odwiezie.

Lekarz identyfikuje udar mózgu na podstawie objawów oraz wyników tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego głowy. Natychmiastowe zastosowanie tomografii komputerowej umożliwia rozróżnienie udaru niedokrwiennego od krwotocznego oraz identyfikację ewentualnego obrzęku mózgu lub innych nieprawidłowości wymagających specjalistycznego leczenia. W początkowej fazie udaru może być trudno określić rozmiary uszkodzenia mózgu, dlatego tomografia komputerowa wykonywana jest kilka razy w ciągu dnia i tygodni. Dokładniejsza ocena obszaru udaru jest możliwa dzięki badaniu rezonansem magnetycznym.

Ponadto przeprowadzane są inne badania, takie jak ultrasonografia tętnic szyjnych, echokardiografia, arteriografia tętnic mózgowych oraz badania krwi, mające na celu ustalenie przyczyny udaru mózgu.

Pierwsza faza leczenia ma na celu zapewnienie podstawowych funkcji życiowych. Lekarz może podjąć decyzję o podłączeniu kroplówki, podaniu tlenu przez maskę lub użyciu respiratora, jeśli pacjent ma trudności z oddychaniem.

Jeśli udar wystąpił niedawno, istnieje możliwość zastosowania leku rozpuszczającego zakrzep. Jednak leczenie to wiąże się z ryzykiem krwawienia i stosuje się je tylko u pacjentów z udarem niedokrwiennym.

Jeśli tętnica pozostaje zatkana przez dłuższy czas, niedotlenione komórki mózgu umierają, a leczenie lekiem rozpuszczającym zakrzep staje się nieefektywne.

W przypadku udaru krwotocznego nie stosuje się tych samych leków. W niektórych sytuacjach konieczne może być leczenie chirurgiczne.

Brak potwierdzenia skuteczności leków neuroprotekcyjnych w leczeniu udaru mózgu.

Po ustabilizowaniu stanu chorego, konieczna jest odpowiednia pielęgnacja oraz intensywna rehabilitacja. Rehabilitacja jest kluczowa w ograniczeniu niepełnosprawności po udarze mózgu.

Często po udarze może wystąpić afazja, czyli trudności w komunikacji. Logopeda może pomóc pacjentom z afazją.

Leczenie rehabilitacyjne rozpoczęte w ostrym okresie udaru może być kontynuowane na specjalistycznym oddziale rehabilitacji neurologicznej, gdzie pacjenci uczą się funkcjonowania w życiu codziennym. Pomoc w pokonywaniu trudności emocjonalnych może zapewnić psychoterapia i wsparcie stowarzyszeń chorych.

Chorzy po udarze niedokrwiennym, którzy zostali szybko poddani leczeniu alteplazą, mają dużą szansę na pełne odzyskanie funkcji neurologicznych. U większości pacjentów, którzy doświadczyli udaru mózgu, zaburzenia neurologiczne stopniowo się zmniejszają, ale z reguły nie znikają całkowicie. Komórki mózgu, które zostały uszkodzone, nie są w stanie się zregenerować, ale nie wszystkie niedotlenione komórki ulegają trwałemu uszkodzeniu. Dzięki plastyczności mózgu, niektóre komórki są w stanie przejąć funkcje komórek, które zginęły. Należy pamiętać, że rehabilitacja dostosowana do indywidualnych potrzeb chorego jest kluczowa dla powrotu do sprawności.

Niestety, pomimo najlepszej opieki medycznej, około 1/3 chorych z udarem umiera (aż połowa chorych z udarem krwotocznym), co czyni udar mózgu trzecią najczęstszą przyczyną zgonów po nowotworach i chorobach serca. Wielu pacjentów pozostaje do końca życia dotkniętych ciężką niepełnosprawnością, co sprawia, że wymagają stałej opieki innych osób. Najczęściej dotyczy to chorych, u których udar był bardzo ciężki, na przykład wskutek zatkania dużej tętnicy mózgowej dostarczającej krew do znacznej części mózgu.

Po zakończeniu leczenia w szpitalu, kontynuowana jest stosowna rehabilitacja. Opieka nad niepełnosprawnym pacjentem po udarze omówiona jest w artykule „Opieka nad chorym w domu”.

Dodatkowo lekarz będzie dążył do usunięcia przyczyny udaru w celu zapobieżenia kolejnym incydentom w przyszłości. Istotne jest skuteczne leczenie chorób zwiększających ryzyko udaru mózgu, takich jak nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, hipercholesterolemia. Terapia ta obejmuje odpowiednie leki, prawidłową dietę, regularną aktywność fizyczną i zaprzestanie palenia papierosów.

Jeśli nie usunięto przyczyny powstawania skrzepów w sercu, co stwarza ryzyko kolejnych udarów mózgowych, pacjent powinien przyjmować doustne antykoagulanty do końca życia.

W przypadku zwężenia tętnicy szyjnej, lekarz może zalecić poszerzenie zwężenia za pomocą cewnika i wszczepienie Stentu w celu utrzymania prawidłowego przepływu krwi. Czasem konieczna jest endarterektomia szyjna w celu odblokowania tętnicy.

Każdy pacjent po udarze niedokrwiennym lub TIA powinien brać leki hamujące czynność płytek krwi, takie jak aspiryna, klopidogrel lub tiklopidyna (decyzję o wyborze leku podejmuje lekarz).

Zapobieganie udarom mózgu u osób zdrowych (profilaktyka pierwotna) polega na unikaniu chorób zwiększających ryzyko udaru, takich jak:

nadciśnienie tętnicze, cukrzyca i miażdżyca, oraz na szybkim diagnozowaniu i skutecznym leczeniu.