Zarażenie ludzkim wirusem nabytego niedoboru odporności (HIV) to przewlekła choroba, która stopniowo osłabia odporność zarażonej osoby. Najczęstsze drogi zakażenia to droga krwi, kontakt seksualny oraz przenoszenie z matki na dziecko.

Pierwotnym rezerwuarem wirusa były małpy afrykańskie, a zakażenie człowieka nastąpiło około 100 lat temu. HIV atakuje głównie komórki układu odpornościowego, co prowadzi do stopniowego osłabienia organizmu. Po około 8-10 latach od zakażenia może dojść do rozwoju zespołu nabytego niedoboru odporności (AIDS). Istnieją dwa typy wirusa HIV - HIV-1 i HIV-2, z czego zakażenia HIV-1 są najczęstsze w krajach rozwiniętych, a HIV-2 endemicznie występuje w Afryce. Światowa epidemia HIV spowodowała zakażenie około 80 mln ludzi, z czego 40 mln zmarło na AIDS. Liczba nowych zakażeń i zgonów z powodu AIDS zmniejsza się, ale nadal pozostaje wysoka.

Od kilku lat większość nowych zakażeń HIV w populacji polskiej jest spowodowana niezabezpieczonym kontaktem seksualnym, zarówno homoseksualnym, jak i heteroseksualnym. W Polsce liczba wykrywanych zakażeń HIV wzrasta, przekraczając 1100 przypadków rocznie od 2011 r. Ten wzrost dotyczy głównie mężczyzn utrzymujących kontakty seksualne z innymi mężczyznami. Większość nowych zakażeń dotyczy osób w wieku 25-34 lat, ale zauważa się wzrost nowych przypadków wśród osób powyżej 40. roku życia, a także późne rozpoznania zakażeń u osób powyżej 50. roku życia. Szacuje się, że około 20% zakażeń HIV w Polsce pozostaje niewykrytych.

Zarażenie HIV to proces przenoszenia wirusa przez krew, kontakt seksualny oraz z matki na dziecko podczas ciąży, porodu i karmienia piersią. Obecnie nie wskazuje się konkretnych grup ryzyka, lecz raczej mówi się o zachowaniach zwiększających ryzyko. HIV może być przenoszony przez krew, nasienie, wydzielinę z pochwy i ludzkie mleko. Istnieje wiele czynników ryzyka, takich jak zachowania seksualne bez zabezpieczenia, współdzielenie igieł przy używaniu substancji psychoaktywnych, niewłaściwe wykonywanie tatuażu lub piercingu.

HIV jest wrażliwy na warunki środowiska, dlatego stosowane procedury medyczne w szpitalach zapobiegają zakażeniom. Badania krwi donatorów w Polsce są prowadzone od ponad 10 lat, wykrywając obecność materiału genetycznego HIV oraz innych wirusów.

Stosowanie prezerwatyw zmniejsza ryzyko zakażenia HIV o 80-95%, jednak każdy kontakt z osobą zakażoną niesie ryzyko zakażenia. Testy w kierunku HIV powinny być wykonywane regularnie, zwłaszcza w grupach ryzyka. W Polsce każda ciężarna powinna mieć zaproponowany test na HIV, aby zapobiec transmisji na dziecko. Osoby zakażone HIV często doświadczają stygmatyzacji społecznej, co powoduje brak ujawnienia swojego statusu. Zakażenie HIV nie rozprzestrzenia się przez dotykanie tych samych przedmiotów, korzystanie z basenu czy ugryzienia owadów.

W przebiegu infekcji wirusem HIV można wyróżnić kilka etapów klinicznych. Pierwsze stadia mogą przebiegać bezobjawowo lub z niewielkimi objawami, co utrudnia dokładne rozpoznanie choroby.

Po zakażeniu obejmuje to typowo następujące etapy:

• ostra choroba retrowirusowa
• stadium bezobjawowe
• przetrwała uogólniona limfadenopatia
• stadium objawowe
• pełnoobjawowy AIDS

Ostra choroba retrowirusowa pojawia się zazwyczaj u większości osób zakażonych w ciągu 2–4 tygodni od ekspozycji na wirusa. Objawy są nagłe i utrzymują się przez około 2 tygodnie, często obejmują gorączkę, nudności, bóle mięśniowo-stawowe, wysypkę, bóle głowy, bóle gardła, powiększone węzły chłonne i bóle brzucha z biegunką.

Skąpoobjawowy przebieg ostrej choroby retrowirusowej może sprawić, że pacjent nie zauważa ryzyka zakażenia i dlatego podejmuje testy diagnostyczne późno, w bardziej zaawansowanym stadium choroby.

Etapy bezobjawowe, takie jak przetrwała limfadenopatia lub stadium objawowe zakażenia HIV, mogą być trudne do zdiagnozowania bez specjalistycznych testów lekarskich. Pełnoobjawowy AIDS charakteryzuje się pojawieniem się chorób wskaźnikowych, które rzadko występują u osób niezakażonych HIV.

Jeśli istnieje podejrzenie zakażenia wirusem HIV, powinno się skonsultować z lekarzem rodzinnym w celu wykonania testu na obecność tego wirusa. Wczesne wykrycie zakażenia poprawia prognozę oraz, przy odpowiednim leczeniu, zmniejsza ryzyko zgonu z powodu AIDS i innych chorób związanych z HIV. Świadomość zakażenia HIV u pacjenta i regularna terapia pomagają zmniejszyć ryzyko przeniesienia wirusa na inne osoby.

Badanie w kierunku HIV przeprowadza się standardowo z krwi pobranej z żyły. Najpierw wykonuje się test przesiewowy, który może wykryć przeciwciała lub przeciwciała i antygen p24 HIV. Jeśli test przesiewowy jest dodatni, konieczne jest potwierdzenie wyniku testem Western-blot lub HIV RNA. Ujemne wyniki testów przesiewowych nie wymagają dalszej weryfikacji, ale należy pamiętać o okresie okna serologicznego.

Badania w kierunku HIV w Polsce są dostępne bezpłatnie, można je wykonać imiennie z finansowania NFZ, anonimowo w Punkcie Konsultacyjno-Diagnostycznym, albo u osoby zamierzającej być dawcą krwi. Po potwierdzeniu zakażenia HIV, pacjent jest skierowany do odpowiednich poradni konsultacyjnych. Problemem diagnostycznym we wczesnej fazie zakażenia HIV jest okno serologiczne, które może trwać od 2 do 6 tygodni. W Polsce dostępne są również testy domowe w kierunku HIV, ale ujemny wynik takiego testu nie wyklucza zakażenia i musi być zawsze potwierdzony testem laboratoryjnym.

Każda osoba z zakażeniem wirusem HIV musi być leczona poprzez stosowanie kombinowanej terapii antyretrowirusowej. Polega to na przyjmowaniu kilku leków, które hamują replikację wirusa HIV.

W terapii antyretrowirusowej stosuje się kilka grup leków:

• nukleozydowe/nukleotydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy – abakawir, emtrycytabina, lamiwudyna, tenofowir, zydowudyna
• nienukleozydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy – efawirenz, etrawiryna, newirapina, rylpiwiryna, dorawiryna
• inhibitory proteazy – atazanawir, darunawir, lopinawir
• inhibitory integrazy – raltegrawir, elwitegrawir, dolutegrawir, biktegrawir, kabotegrawir
• inhibitory wejścia – enfuwirtyd, marawirok, fostemsawir(i), ibalizumab(i)

Dzięki leczeniu pacjentów z HIV udało się znacząco zmniejszyć śmiertelność i znacząco przedłużyć czas pomiędzy momentem zakażenia HIV a rozwojem AIDS. Skuteczna terapia antyretrowirusowa pozwala na podobną długość życia u osób zakażonych HIV i niezakażonych.

W przypadku małej liczby limfocytów CD4 lekarz może zalecić profilaktykę przeciwko określonym zakażeniom oportunistycznym. W przypadku współistnienia innych chorób konieczne jest wprowadzenie odpowiedniego leczenia specjalistycznego. Leki antyretrowirusowe mogą powodować działania niepożądane, takie jak zaburzenia lipidowe, dlatego konieczne jest leczenie powikłań terapii antyretrowirusowej w celu zapobieżenia incydentom sercowo-naczyniowym.

Aktualnie dostępne leki antywirusowe nie umożliwiają pełnego wyleczenia zakażenia HIV. Celem terapii antywirusowej jest zatrzymanie namnażania się wirusa, spowolnienie przebiegu choroby, zapobieganie rozwojowi chorób oportunistycznych oraz poprawa jakości życia i wydłużenie czasu przeżycia. Osoba zakażona HIV, której leczenie antyretrowirusowe zostanie rozpoczęte we właściwym momencie, może spodziewać się podobnej długości życia jak osoba niezakażona. Nieleczone zakażenie HIV kończy się zgonem u 90% zarażonych w ciągu 8–10 lat. W kontekście zakażenia HIV używa się czasem pojęcia funkcjonalnego wyleczenia, które oznacza, że osoba z HIV może mieć rodzinę, zdrowe dzieci, prowadzić aktywny tryb życia, pod warunkiem, że regularnie przyjmuje leki antywirusowe.

Według specjalistów, jeśli podjęto decyzję o rozpoczęciu terapii, należy ją regularnie i nieprzerwanie kontynuować do końca życia.

Aby zminimalizować ryzyko zakażenia HIV, należy unikać zachowań ryzykownych. W sytuacji potencjalnego narażenia na zakażenie istnieje możliwość skorzystania z profilaktyki poekspozycyjnej, która jest skuteczną metodą zapobiegania. Decyzję o zastosowaniu tego typu profilaktyki podejmuje lekarz na podstawie wywiadu z osobą narażoną. W Polsce istnieje odpowiedzialność karna dla osób, które świadomie narażają innych na zakażenie HIV.

Sposoby skuteczne w zapobieganiu zakażeniom HIV:

• stosowanie prezerwatyw
• unikanie ryzykownych kontaktów seksualnych
• ograniczenie liczby partnerów seksualnych
• wykonanie badań przedwspółzależnych na obecność HIV i innych infekcji przenoszonych drogą płciową
• korzystanie z programów wymiany igieł i strzykawek
• leczenie substytucyjne dla osób uzależnionych od opioidów
• profilaktyka po narażeniu na materiał zakaźny
• profilaktyka przedwspółzależna (PrEP) - skuteczna metoda zapobiegania zakażeniom HIV, szczególnie dla osób zwiększonym ryzykiem zakażenia.
• regularne wykonywanie badań na obecność HIV i innych infekcji przenoszonych drogą płciową u osób z dużym ryzykiem zakażenia
• zapobieganie transmisji wertykalnej zakażenia HIV od matki do dziecka poprzez badania przesiewowe i odpowiednie leczenie ciężarnej.