Wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych jest spowodowane zakażeniem wirusowym centralnego układu nerwowego, które rozprzestrzenia się w błonach i przestrzeniach płynowych otaczających mózg i rdzeń kręgowy. Te rodzaje infekcji nazywa się neuroinfekcjami.

Najczęstszymi przyczynami zapaleń opon wywołanych przez wirusy są w Polsce: enterowirusy (Coxsackie i ECHO), wirus nagminnego zapalenia ślinianek (świnki), arbowirusy, wirus kleszczowego zapalenia mózgu (KZM), wirus opryszczki zwykłej (HSV), wirus ospy wietrznej i półpaśca (VZV); rzadziej wirus Ebsteina i Barr (EBV), wirus cytomegalii (CMV), ludzki wirus herpes typu 6 (HHV-6), a bardzo rzadko, głównie u osób z obniżoną odpornością, adenowirusy.

Wirusy powszechnie dostają się do organizmu przez drogi oddechowe, przewód pokarmowy, układ moczowo-płciowy lub zranienia skóry. Większość wirusów namnaża się w okolicach miejsca wejścia, po czym dostaje się do centralnego układu nerwowego krwią lub poprzez obwodowy układ nerwowy. Po namnożeniu się w tkance chłonnej, wirus rozprzestrzenia się przez krwiobieg, co prowadzi do pierwotnej wiremii. Może on dostać się do OUN podczas pierwotnej wiremii lub, częściej, podczas wtórnej wiremii, po rozmnażaniu się w miejscach wtórnej replikacji, takich jak mięśnie, skóra, narządy wewnętrzne i tkanka tłuszczowa. Niektóre wirusy, takie jak wirus wścieklizny, opryszczki pospolitej, ospy wietrznej, półpaśca oraz wirus polio, mogą przedostać się do OUN za pośrednictwem neuronów lub mięśni.

Występowanie infekcji wirusowych opon mózgowo-rdzeniowych jest stosunkowo rzadkie. W Polsce rocznie zgłaszanych jest około 1000 przypadków, z 1284 przypadkami odnotowanymi w 2012 roku i 1077 w 2013 roku, przy czym praktycznie wszyscy pacjenci zostali hospitalizowani.

Infekcje neurologiczne wywołane wirusami zazwyczaj pojawiają się sporadycznie lub czasami w małych skupiskach.

Zakazenie opon mózgowo-rdzeniowych najczęściej ma miejsce poprzez krwioobieg w trakcie wtórnej infekcji. W mniejszym stopniu wirusy dostają się do centralnego układu nerwowego poprzez nerwy obwodowe.

Źródłem zakażenia wirusem, który powoduje zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, są osoby zakażone (niekoniecznie cierpiące na zapalenie opon) lub zdrowi nosiciele, zazwyczaj rozprzestrzeniający drobnoustroje chorobotwórcze za pomocą kropel lub fekalno-oralnie. Po zarażeniu wirusy namnażają się w tkance chłonnej górnych dróg oddechowych lub przewodu pokarmowego, a następnie powodują obecność we krwi i dostają się do ośrodkowego układu nerwowego. Okres inkubacji choroby zazwyczaj wynosi od kilku do kilkunastu dni.

Choroba wirusowa, która atakuje opony mózgowo-rdzeniowe, charakteryzuje się dwufazowym przebiegiem. Na początku pojawiają się symptomy podobne do infekcji górnych dróg oddechowych lub żołądka (na przykład biegunka), a następnie, po kilku dniach złudnej poprawy, znowu występuje gorączka, dreszcze oraz charakterystyczne objawy związane z zajęciem opon mózgowo-rdzeniowych: bóle głowy, wymioty oraz sztywność karku. Do tego dochodzą różnorodne objawy neurologiczne, takie jak nadwrażliwość na bodźce zewnętrzne (dotyk, światło). Pacjent może odczuwać dźwięki jako zbyt głośne i nieprzyjemne, a także reagować nadmiernie na zapachy. Często występują również problemy ze snem i rytmem czuwania.

Ostre objawy utrzymują się przez około 3-4 dni, po czym stopniowo ustępują. Jest to łagodniejsza forma zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych w porównaniu do infekcji ropnej.

Wartościowe wskazówki płyną z dokładnie przeprowadzonego wywiadu. Charakterystycznym przebiegiem dla wirusowych zapaleń opon jest dwufazowy rozwój: objawy oponowe pojawiają się po objawach prodromalnych, takich jak symptomy zakażenia górnych dróg oddechowych, gorączka, złe samopoczucie, biegunka, bóle mięśni i stawów. W przypadku podejrzenia zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, należy brać pod uwagę pacjentów, u których wystąpiła lub występuje gorączka i objawy neurologiczne, takie jak intensywne bóle głowy, zaburzenia świadomości, objawy neurologiczne ogniskowe, światłowstręt, sztywność karku, przeczulica lub napady padaczkowe. U osób starszych objawy mogą być subtelne i ograniczać się do zaburzeń świadomości lub psychicznych.

W wywiadzie istotne są informacje dotyczące czasu trwania symptomów i ich kolejności, poprzednich infekcji (infekcje dróg oddechowych, infekcje przewodu pokarmowego), urazów głowy, kontaktów z chorymi, podróży do obszarów endemicznych oraz istniejących chorób współistniejących, które predysponują do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych (np. cukrzyca, zaburzenia odporności, brak śledziony) oraz warunków społecznych (niedożywienie, alkoholizm, narkomania, bezdomność).

Podczas badania lekarskiego należy zwrócić szczególną uwagę na stan ogólny, zaburzenia świadomości oraz ocenę funkcji życiowych. Należy zmierzyć ciśnienie krwi i częstotliwość rytmu serca, sprawdzić czy nie ma oznak urazu głowy lub zabiegu neurochirurgicznego, ocenić obecność wysypek skórnych towarzyszących infekcjom wirusowym lub innych charakterystycznych zmian, jak na przykład opryszczka. Precyzyjne rozpoznanie jest stawiane na podstawie wyników badania płynu mózgowo-rdzeniowego pobranego przez punkcję lędźwiową, dlatego nakłucie lędźwiowe i badanie tego płynu są istotnymi elementami diagnostyki wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. W przypadku obecności objawów neurologicznych ogniskowych, sugestii krwotoku podpajęczynówkowego, obrzęku tarczy nerwu wzrokowego lub historii urazu głowy, należy najpierw wykonać tomografię komputerową głowy przed punkcją lędźwiową.

Ryzyko wystąpienia powikłań wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych jest znacznie mniejsze niż w przypadku bakteryjnych zapaleń opon. W ostrym stanie możliwe komplikacje obejmują napady drgawek, stan padaczkowy, obrzęk mózgu oraz zespół nieadekwatnej sekrecji hormonu antydiuretycznego.

Jednak wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych rzadko prowadzi do poważnych problemów zdrowotnych, takich jak utrata słuchu czy wodogłowie.

Ponieważ wszyscy pacjenci, u których podejrzewa się infekcyjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych muszą być hospitalizowani, konieczne jest natychmiastowe skonsultowanie się z lekarzem, a w przypadku poważnego stanu pacjenta, wezwanie pogotowia ratunkowego.

Dzięki zaraźliwości niektórych postaci zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych konieczne jest ograniczenie liczby osób, które mają kontakt z chorym.

Wszyscy pacjenci, którzy podejrzewają lub mają diagnozę wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych muszą być przyjęci do szpitala. Konieczne jest to w celu diagnozy, w tym przeprowadzenia nakłucia lędźwiowego, które może być wykonane tylko w warunkach szpitalnych.

Leczenie wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych można podzielić na terapię przyczynową, czyli zastosowanie leków przeciwwirusowych podawanych drogą dożylną, oraz terapię objawową. Możliwości leczenia przyczynowego są ograniczone. Najczęściej stosowanym lekiem jest acyklowir, który hamuje namnażanie się wirusów opryszczki zwykłej (HSV) oraz ospy wietrznej i półpaśca (VZV). W przypadku innych zakażeń wirusowych skuteczne leki przeciwwirusowe nie są dostępne. Terapia objawowa polega na podawaniu płynów dożylnie w celu normalizacji równowagi wodno-elektrolitowej, leczeniu przeciwobrzękowym i przeciwzapalnym, stosowaniu leków przeciwgorączkowych i przeciwbólowych, zapobieganiu drgawkom oraz stosowaniu odpowiedniej diety. W razie potrzeby może być konieczne wprowadzenie żywienia dojelitowego lub pozajelitowego. Wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych zazwyczaj ustępuje po kilku lub kilkunastu dniach bez pozostawiania trwałych skutków.

Niezapobieganie niektórym formom wirusowych zapaleń opon Mózgowo-Rdzeniowych jest możliwe poprzez korzystanie z odpowiednich szczepień ochronnych. Ryzyko zachorowania można zredukować również poprzez przestrzeganie podstawowych zasad higieny. Na przykład, przed wprowadzeniem powszechnych szczepień przeciwko odrze, śwince i różyczce, najczęstszą przyczyną wirusowego zapalenia opon w Polsce było zachorowanie na świnkę. Dziś, dzięki wprowadzeniu szczepień ochronnych, sytuacja epidemiologiczna uległa zmianie. Obecnie w Polsce najczęstszymi przyczynami wirusowego zapalenia opon są enterowirusy oraz wirusy kleszczowego zapalenia mózgu. Istnieją skuteczne szczepionki inaktywowane przeciwko wirusom kleszczowego zapalenia mózgu, jednak zaleca się szczepienie tylko osobom udającym się na tereny endemiczne.