Witamina B12, znana również jako kobalamina, jest jedną z witamin rozpuszczalnych w wodzie. Podobnie jak inne witaminy, jest niezbędna dla zdrowia organizmu i powinna być regularnie dostarczana z pokarmem. Witamina B12 obejmuje grupę związków zwanych korynoidami, które zawierają pierścień koryny. Aktywnymi biologicznie związkami z tej grupy są: metylokobalamina, hydroksykobalamina oraz deoksyadenozylokobalamina.

Syntetyczna pochodna kobalaminy, cyjanokobalamina, jest stosowana jako składnik suplementów diety i preparatów do podskórnego podawania w leczeniu anemii złośliwej.

Witamina B12 odgrywa kluczową rolę w produkcji czerwonych krwinek w szpiku kostnym oraz w prawidłowym funkcjonowaniu systemu nerwowego. Pełni funkcję w transmisji sygnałów nerwowych i w budowie osłonki mielinowej. Dodatkowo, uczestniczy w przemianach lipidów i węglowodanów.

Niedobory witaminy B12 często skutkują zwiększonym poziomem homocysteiny, która jest istotnym czynnikiem ryzyka dla chorób układu sercowo-naczyniowego.

Kobalamina w diecie można pozyskać jedynie z produktów pochodzenia zwierzęcego, takich jak mięso, ryby, jaja, nabiał, podroby oraz skorupiaki. Istnieje także możliwość spożywania napojów roślinnych wzbogaconych w witaminę B12, które są dobrym źródłem tej substancji dla osób na dietach wegetariańskich i wegańskich.

Warto zauważyć, że rośliny generalnie nie są dobrym źródłem witaminy B12, choć niektóre mogą zawierać niewielkie ilości tej witaminy z powodu obecności bakterii zdolnych do jej syntetyzowania. W związku z tym, wodorosty, drożdże i kiszonki nie stanowią alternatywnego źródła witaminy B12 dla osób niejadających mięsa i przetworów mięsnych, gdyż zawierają nieaktywne analogi tej witaminy, które mogą wręcz blokować wchłanianie jej aktywnych form.

Istnieje także kwestia możliwości syntezy witaminy B12 przez mikrobiotę jelitową, jednak proces ten zachodzi w miejscach, gdzie nie jest możliwe wchłanianie witaminy, co ostatecznie nie przyczynia się do pozyskania tej substancji przez organizm. Z kolei przyswajanie witaminy B12 z różnych produktów animalnych może wynosić od 20% do 90%, przy czym u zdrowych dorosłych osób około 50% tej witaminy jest wchłaniane z diety, głównie dzięki prawidłowej czynności żołądka.

Proces absorpcji witaminy B12 nie jest prosty. Witamina ta znajduje się w produktach pochodzenia zwierzęcego w połączeniu z białkami. Po dostaniu się do żołądka, pod wpływem pepsyny, wolna kobalamina zostaje uwolniona. Następnie łączy się z glikoproteiną P, która jest produkowana m.in. przez komórki błony śluzowej żołądka. Kolejnym krokiem jest rozpad tych kompleksów pod wpływem enzymów wydzielanych przez trzustkę.

Następnie kobalamina łączy się z czynnikiem wewnętrznym, znanym także jako czynnik IF (Intrinsic Factor) lub czynnik Castle’a, wydzielanym przez komórki okładzinowe błony śluzowej żołądka. Ten proces ma miejsce w jelicie cienkim.

W końcu kobalamina zostaje wchłonięta w dolnej części jelita krętego. Aby to nastąpiło, specjalny receptor musi ją uwolnić z połączenia z czynnikiem IF. Po uwolnieniu jest transportowana przez naczynia włosowate kosmków jelitowych do krwiobiegu. W krwi witamina B12 występuje połączona z określonymi białkami. Transkobalamina II pełni rolę białka transportującego tę witaminę do wątroby, gdzie jest gromadzona.

Zapotrzebowanie na witaminę B12 jest różne i zależy od wieku i stanu fizjologicznego. Średnia zawartość kobalaminy w organizmach zdrowych dorosłych to 2–3 mg.

Zgodnie z obowiązującymi normami obowiązującymi w Polsce, zalecane spożycie kobalaminy dla dorosłych wynosi 2,4 µg/dzień. Dla kobiet w ciąży jest to 2,6 µg/dzień, a dla kobiet karmiących 2,8 µg/dzień.

Stężenie witaminy B12 utrzymuje się w normie przez długi czas, a objawy niedoboru tej witaminy pojawiają się zazwyczaj po kilku latach braku spożycia lub problemach z wchłanianiem. Osoby zdrowe mają zapasy tej witaminy na poziomie 3–5 mg, co wystarcza na 3–5 lat. Nieprawidłowości w układzie hematologicznym i neurologicznym mogą pojawić się po utracie 90% zapasów zmagazynowanych w wątrobie.

Potencjalne przyczyny niewielkiego lub umiarkowanego niedoboru witaminy B12 obejmują:

• Lekkie lub umiarkowane zaburzenia wchłaniania:
• łagodne przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka
• przyjmowanie metforminy
• leki hamujące wydzielanie kwasu solnego
• przewlekłe zapalenie trzustki
• zakażenie bruzdogłowcem szerokim
• Dieta wegańska lub wegetariańska
• Niedożywienie
• Alkoholizm

Przyczyny poważnego niedoboru witaminy B12 obejmują:

• Zaburzenia wchłaniania (zasadniczo niedobory IF lub receptora dla kompleksu IF-B12 w jelicie krętym)
• niedokrwistość Addisona i Biermera
• stan po gastrektomii, operacjach bariatrycznych
• stan po resekcji jelita krętego
• zapalenie błony śluzowej żołądka spowodowane przez Helicobacter pylori
• choroba Leśniowskiego i Crohna
• zespół Zollingera i Ellisona
• zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO)
• Wrodzone przyczyny
• zespoły Imerslunda i Gräsbecka
• wrodzony niedobór IF
• niedobór transkobalaminy
• Tlenek azotu stosowany w anestezjologii

Typowe symptomy niedoboru witaminy B12 obejmują przede wszystkim komplikacje związane z funkcjonowaniem układu krwiotwórczego, a następnie układu pokarmowego, zaburzenia neurologiczne i psychiatryczne.

Do najpowszechniejszych oznak deficytu witaminy B12 zalicza się niedokrwistość megaloblastyczną.

W kontekście układu pokarmowego, objawy mogą obejmować: zaburzenia smaku, utratę apetytu, pieczenie i zapalenie języka (tzw. język bawoli), nudności, zaparcia oraz biegunkę.

Wśród neurologicznych oznak braku witaminy B12 należy wspomnieć o:

• parestezjach w rękach i stopach (wynikających z postępującej neuropatii obwodowych nerwów czuciowych)
• drętwieniu kończyn
• utrata czucia wibracji i czucia głębokiego
• niestabilności w chodzie
• osłabieniu wzroku

Deficyt witaminy B12 może także objawiać się problemami psychiatrycznymi, takimi jak: zespół otępienny, osłabienie pamięci, zaburzenia nastroju, apatia, depresja oraz stany urojeniowe.

Żywność bogata w witaminę B12 nie wydaje się szkodliwa dla zdrowia do tej pory. Istnieją mechanizmy regulujące ilość tej witaminy w organizmie, a jej nadmiar jest wydalany z moczem, jeśli przekracza pewną granicę.

Z kolei hiperwitaminoza jest rzadka i może sugerować obecność poważnej choroby. Częściej występuje w przypadkach takich jak:

• nagła niewydolność nerek
• choroby wątroby
• nowotwory krwi
• czerniaki złośliwe

Badania wykazały, że suplementacja witaminą B12 i kwasem foliowym może zwiększać ryzyko raka płuc, zwłaszcza przy długotrwałym stosowaniu dużych dawek tych suplementów.

Badanie poziomu witaminy B12 w surowicy jest mało czułe, co oznacza, że niedobór tej witaminy nie może zostać wykluczony przy wartościach na granicy normy. Brak jest również uznanej metody diagnostycznej.

Aby ocenić niedobór witaminy B12, najczęściej stosuje się oznaczenie jej poziomu wraz z innymi parametrami, takimi jak homocysteina, kwas metylomalonowy lub holotranskobalamina. Najczęściej wybieraną kombinacją jest oznaczenie witaminy B12 razem z homocysteiną ze względu na dostępność i koszty.

Przy badaniu efektywności uzupełniania niedoborów witaminy B12, zarówno preparaty podjęzykowe, jak i doustne cyjanokobalaminy mają zbliżoną skuteczność. Natomiast suplementacja metylokobalaminą i adenozylokobalaminą może wymagać większych ilości niż w przypadku cyjanokobalaminy.

Terapia parenteralna, czyli podawanie witaminy B12 domięśniowo, stanowi jedną z metod eliminacji niedoborów tej witaminy. Zazwyczaj rozpoczyna się ją od intensywnego uzupełniania braków (z większą częstotliwością iniekcji), po czym stopniowo zmniejsza się częstotliwość podawania. W niektórych sytuacjach konieczne jest stosowanie suplementacji witaminą B12 do końca życia.

Dietetycy zalecają, aby osoby na diecie wegańskiej i wegetariańskiej regularnie suplementowały witaminę B12. Badania potwierdzają niższe stężenie tej witaminy w tych grupach. Organizm może magazynować witaminę B12 przez pewien czas, ale ilość zapasów może się różnić między osobami, dlatego też objawy niedoboru mogą pojawić się wcześniej. Dlatego ważne jest szybkie rozpoczęcie suplementacji.

Według polskich norm z 2020 roku zalecane dzienne spożycie witaminy B12 dla dorosłych wynosi 2,4 µg. Nie ma jednak odrębnych zaleceń dla wegan i wegetarian, ale aby dostarczyć odpowiednią ilość, zaleca się suplementację w określonych dawkach.

• 50–100 µg dziennie
• 1000 µg 2 razy w tygodniu
• 2000 µg raz w tygodniu