Wrzodziejące zapalenie jelita grubego jest jedną z nieswoistych chorób zapalnych jelit, charakteryzującą się przewlekłym procesem zapalnym błony śluzowej i podśluzowej jelita grubego. Ostra nawroty choroby przerywają długie okresy remisji, a objawy pojawiają się zazwyczaj między 20. a 40. rokiem życia.

Przyczyna choroby nie została do końca poznana, ale obserwuje się aktywację układu immunologicznego i infiltrację błony śluzowej przez komórki odpornościowe. Nie została jednak wskazana konkretna substancja czy antygen odpowiedzialny za to schorzenie. Interesującym faktem jest, że osoby, które przeszły usunięcie wyrostka robaczkowego przed 20. rokiem życia, rzadziej chorują na tę dolegliwość.

Badania wykazały, że w Europie zachorowalność na wrzodziejące zapalenie jelita grubego wynosi około 10 przypadków na 100 000 osób rocznie, a w Polsce szacuje się ją na około 700 przypadków rocznie. Około 15% krewnych pierwszego stopnia osób chorujących na nieswoiste choroby zapalne jelit również cierpi na te choroby, a ryzyko zachorowania wynosi odpowiednio: 8,9% u potomstwa, 8,8% u rodzeństwa i 3,5% u rodziców. Ponadto, częstość występowania wrzodziejącego zapalenia jelita grubego u krewnych osób cierpiących na chorobę Leśniowskiego i Crohna również jest zwiększona.

Typowym symptonem colitis ulcerosa jest biegunka, która często jest krwista. Może występować częste oddawanie stolca (nawet do 20 razy dziennie), ale o mniejszej ilości, spowodowane zmianami zapalnymi w odbytnicy. Często można zauważyć również: ból brzucha (zwykle w dolnej części brzucha po lewej stronie lub w odbytnicy), gorączkę, osłabienie i utratę masy ciała.

Gdy zajęta jest tylko odbytnica, objawia się to krwistą biegunum z silnym parciem, bólem i nietrzymaniem stolca. U osób starszych może wystąpić zaparcie jako efekt skurczu odbytnicy, gdzie jedynym objawem może być krwawienie z odbytu.

Większość pacjentów z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego ma łagodny przebieg choroby. Mogą występować jedynie biegunka i krwawienie, bez innych nieprawidłowości w badaniu fizykalnym. Forma o średniej aktywności, występująca u około 1/3 pacjentów, charakteryzuje się 5-6 krwistymi stolcami dziennie, bólami brzucha, tkliwością powłok brzucha, podwyższoną temperaturą i osłabieniem.

Forma ciężka dotyczy około 20% chorych na wrzodziejące zapalenie jelita grubego i charakteryzuje się oddawaniem ponad 6 krwistych stolców dziennie, silnym osłabieniem, utratą masy ciała, wysoką temperaturą, zwiększoną częstotliwością rytmu serca, obniżeniem ciśnienia tętniczego, znaczną tkliwością w jamie brzusznej, osłabieniem perystaltyki, niedokrwistością i niskim poziomem albuminy we krwi. Wzdęcia brzucha w ciężkiej postaci choroby mogą wskazywać na toksyczne rozdęcie jelita grubego.

Jeśli wystąpi krwawienie z przewodu pokarmowego, nawracająca biegunka, ból brzucha, gorączka lub nieuzasadnione utrata masy ciała, należy udać się do lekarza rodzinnego w celu odpowiedniej diagnostyki.

Osoby z rozpoznanym wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego, które doświadczają zaostrzenia objawów, powinny natychmiast skonsultować się z lekarzem, który zdecyduje o konieczności leczenia szpitalnego lub kontynuacji terapii ambulatoryjnej. Ciężkie przypadki wrzodziejącego zapalenia jelita grubego mogą prowadzić do powikłań zagrażających życiu. Intensywne krwawienia z przewodu pokarmowego mogą spowodować znaczną niedokrwistość i konieczność transfuzji krwi. Mogą wystąpić także poszerzenie światła jelita i tzw. toksyczne rozedrgnienie okrężnicy.

Objawami toksycznego rozedrgnienia okrężnicy są: gorączka powyżej 38°C, przyspieszone tętno powyżej 120/min, podwyższona liczba białych krwinek powyżej 10 500/µl, odwodnienie, zaburzenia świadomości, zaburzenia elektrolitowe, obniżone ciśnienie tętnicze, wzdęcie, ból brzucha i osłabiona perystaltyka. Toksyczne rozedrgnienie okrężnicy zazwyczaj zdarza się u pacjentów z zajęciem całego jelita grubego, występujące stosunkowo szybko po rozpoczęciu choroby (czasami jako pierwszy objaw). Perforacja jelita grubego, czyli przetarcie jelita, może prowadzić do toksycznego rozedrgnienia jelita grubego lub występować niezależnie w ciężkim przebiegu choroby.

Na samym początku wykrywania nieswoistych chorób zapalnych jelit konieczne jest wykluczenie infekcyjnego pochodzenia objawów. Należy przebadać kał w poszukiwaniu leukocytów oraz wykonać posiew i hodowlę w kierunku różnych drobnoustrojów takich jak Campylobacter, Shigella, Salmonella, Yersinia oraz badania w kierunku Clostridioides difficile.

Badaniem umożliwiającym ostateczne postawienie diagnozy i ocenę rozległości zmian jest endoskopia jelita grubego z pobraniem wycinków do badania histopatologicznego. W trakcie choroby zmiany zapalne zazwyczaj zaczynają się w odbytnicy i kontynuują w kierunku pozostałych części jelita grubego. Forma łagodna charakteryzuje się powierzchownymi nadżerkami, zatarciem naczyniowego rysunku błony śluzowej, granulowaniem, kruchością i wysiękiem zapalnym. Natomiast w postaci ciężkiej mogą dominować głębokie owrzodzenia i obszary pozbawione nabłonka. W postaci przewlekłej obserwuje się wygładzenie fałdów błony śluzowej i rozwój pseudopolipów zapalnych.

Pseudopolipy (polipy rzekome) nie są przedrakowymi zmianami i nie wymagają usuwania w celu profilaktyki raka jelita grubego.

Diagnostyka obrazowa (zdjęcie przeglądowe jamy brzusznej, tomografia komputerowa, ultrasonografia jamy brzusznej) służy do diagnozy zmian pozajelitowych i powikłań colitis ulcerosa.

Istotne jest także badanie histopatologiczne materiału pobranego z jelita grubego.

Celem terapii jest uzdrowienie błony śluzowej poprzez ustąpienie stanów zapalnych. Zalecane leczenie jest dostosowywane do aktywności choroby. W okresach nasilenia stosuje się intensywniejsze terapie niż podczas remisji, czyli w czasie tzw. terapii podtrzymującej. Jej celem jest zapobieganie nawrotom choroby. W trakcie terapii podtrzymującej istotne jest unikanie stresu, zakażeń przewodu pokarmowego, stosowanie antybiotyków doustnych oraz niesterydowych leków przeciwzapalnych. U niektórych pacjentów skuteczne może być wyeliminowanie mleka z diety.

Preparaty kwasu 5-aminosalicylowego (5-ASA) są stosowane głównie do leczenia łagodnych i średnich postaci choroby. Oprócz tabletek dostępne są także wlewki i czopki doodbytnicze, które są skuteczne w leczeniu zapalenia odbytnicy i esicy.

Glikokortykosteroidy podawane doustnie są skuteczne w leczeniu umiarkowanego wrzodziejącego zapalenia jelita grubego i pozwalają na uzyskanie poprawy.

Leki immunosupresyjne - azatiopryna i merkaptopuryna - są wskazane w sytuacjach takich jak oporność na leczenie glikokortykosteroidami.

W ciężkich postaciach choroby stosuje się także inne leki: cyklosporynę, takrolimus oraz leki biologiczne.

W przypadku zajęcia końcowego odcinka jelita grubego można stosować leki miejscowo: w przypadku zmian w odbytnicy - czopki, piankę lub wlewki, a w przypadku zmian w okrężnicy zstępującej - wlewki.

Rzuty zapalenia jelita grubego mają różne nasilenie, lekarz dobiera optymalne postępowanie w zależności od objawów i stanu pacjenta.

Leczenie jest długotrwałe i polega na zapobieganiu nawrotom oraz łagodzeniu zaostrzeń. Niemożliwe jest całkowite wyleczenie, jednak istnieją łagodne formy choroby, które przebiegają bez zaostrzeń.

Rzadkim, odległym skutkiem chorób zapalnych jelit jest rak okrężnicy. Ryzyko jego wystąpienia zwiększają czynniki, takie jak długi czas trwania choroby oraz zajęcie znacznej części okrężnicy. Stosowanie leków przeciwzapalnych może zapobiec rozwojowi raka.

Nie zaleca się przerywania leczenia lekami bez konsultacji z lekarzem, nawet jeśli objawy choroby są obecnie nieobecne, ponieważ kontynuacja terapii podtrzymującej w okresie remisji jest kluczowa w zapobieganiu nawrotom. Nawroty choroby mogą wystąpić po zastosowaniu niesteroidowych leków przeciwzapalnych, antybiotyków oraz po infekcjach jelita grubego.

Ważne jest unikanie stresu, antybiotyków doustnych, leków przeciwbólowych i innych czynników, które mogą wywołać pogorszenie stanu zdrowia, w tym infekcji jelita grubego. U niektórych pacjentów pomaga wykluczenie mleka z diety.

Należy regularnie monitorować stan zdrowia za pomocą endoskopii – u osób cierpiących na wrzodziejące zapalenie jelita grubego przez ponad 8 lat, konieczna jest kontrola co do ewentualnego raka jelita – kolonoskopia. W zależności od wyników badania kolejne kolonoskopie powinny być powtarzane co roku, co 2–3 lata lub co 5 lat, zgodnie z zaleceniami specjalisty. Podczas terapii długotrwałej lekarz zleca regularne badania kontrolne (np. morfologię, próby wątrobowe, pomiar kreatyniny), które mają na celu wczesne wykrycie ewentualnych powikłań wynikających z przyjmowanych leków.

Chorzy na wrzodziejące zapalenie jelita grubego powinni unikać spożywania produktów mlecznych, które nie są pasteryzowane.

Dieta powinna być zróżnicowana i bogata w składniki odżywcze, witaminy i minerały. Ważne jest unikanie potraw, które mogą pogarszać objawy. Dietę ograniczającą należy stosować jedynie w przypadku ciężkich nawrotów. W czasie zaostrzenia choroby należy unikać spożywania potraw bogatych w błonnik, takich jak razowy chleb, nasiona roślin strączkowych, kapusta, owoce oraz potrawy z dużą ilością błonnika, które mogą zaostrzyć biegunkę.

Jeśli pacjent obserwuje u siebie objawy nietolerancji laktozy, zaleca się zastąpienie mleka fermentowanymi produktami mlecznymi, takimi jak jogurt, kefir i maślanka.

W badaniach naukowych można znaleźć informacje o właściwościach przeciwzapalnych kwasów omega-3 oraz ich korzystnym wpływie na zmniejszenie częstości nawrotów wrzodziejącego zapalenia jelita grubego. Dlatego zaleca się spożywanie tłustych ryb morskich co najmniej 2 razy w tygodniu.

Osoby chore powinny unikać surowego mięsa i jaj, które mogą zawierać patogenne bakterie. To może prowadzić do zaostrzenia choroby.

W przypadku leczenia sulfasalazyną, warto pamiętać o zmniejszonym wchłanianiu kwasu foliowego, co może prowadzić do niedokrwistości megaloblastycznej albo hiperhomocysteinemii. W takiej sytuacji zaleca się suplementację kwasem foliowym.

U pacjentów stosujących steroidy istnieje większe ryzyko osteopenii i osteoporozy. Dlatego zaleca się spożywanie produktów mlecznych, bogatych w wapń. W przypadku nietolerancji mleka i produktów mlecznych, warto rozważyć suplementację wapnia i witaminy D.

Korzystne może być:

• zmniejszenie spożycia czerwonego i przetworzonego mięsa
• ograniczenie spożycia kwasu mirystynowego i tłuszczów trans, a zwiększenie spożycia kwasów tłuszczowych omega-3
• ograniczenie żywności zawierającej niezdrowe substancje
• stosowanie diety low FODMAP lub bezlaktozowej, jeśli objawy choroby się utrzymują

Zalecenia dietetyczne nie powinny być uniwersalne, ponieważ reakcje pacjentów na określone produkty mogą się różnić. Dlatego ważna jest współpraca z lekarzem i dietetykiem w doborze odpowiedniej diety.

Przyczyna powstawania choroby jest niejasna i metody zapobiegania jej nie są znane. Niemniej jednak, można zapobiegać nawrotom choroby poprzez ścisłe przestrzeganie zaleceń lekarskich.

Podczas przebiegu wrzodziejącego zapalenia jelita grubego może dojść do różnych powikłań, które mogą dotyczyć zarówno jelita, jak i innych narządów.

Najczęstszym powikłaniem jelitowym jest polipowatość zapalna, czyli pojawienie się polipów zapalnych w jelicie. Jest to wynik poważnego uszkodzenia błony śluzowej i może wystąpić już na początku choroby.

Poważnym powikłaniem, zagrażającym życiu, jest ostre rozdęcie okrężnicy ().

U osób z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego istnieje większe ryzyko zachorowania na raka jelita grubego, które wzrasta wraz z długością trwania choroby, obecnością polipów zapalnych oraz innymi czynnikami predysponującymi.

Inne możliwe powikłania jelitowe obejmują perforację okrężnicy, krwotok z jelita grubego, zwężenie jelita oraz różne choroby odbytu, takie jak przetoki, ropnie czy szczeliny.

U części chorych mogą wystąpić również zmiany zapalne w innych narządach i układach, takie jak zmiany w układzie kostno-stawowym, wątrobie, drogach żółciowych, skórze, oczach oraz powikłania naczyniowe.