Reumatoidalne zapalenie stawów to przewlekła choroba zapalna, która atakuje stawy oraz inne narządy. Charakterystycznymi objawami są ból, sztywność oraz obrzęk stawów rąk i stóp, ale mogą też dotyczyć innych stawów. Nieleczona choroba może prowadzić do zniszczenia stawów, niesprawności oraz uszkodzenia innych organów, co może skutkować przedwczesnym zgonem. Wczesne rozpoczęcie skutecznego leczenia może zatrzymać postęp choroby, zapobiec powikłaniom i przywrócić normalne funkcjonowanie.

Przyczyn RZS w pełni nie poznano. Najprawdopodobniej do rozwoju choroby konieczne jest współistnienie wielu czynników. Najważniejsze z nich to:

• obciążenie dziedziczne – istnieje predyspozycja do występowania RZS u osób blisko spokrewnionych, ale sam czynnik genetyczny nie wywołuje choroby – tak więc obecność RZS u rodzica nie oznacza, że choroba wystąpi u dzieci, jednak ryzyko jej wystąpienia jest u nich 2–5 razy większe
• defekt układu odpornościowego – prowadzi do błędnego rozpoznawania własnych tkanek jako „wroga” i produkowania autoprzeciwciał mających na celu ich niszczenie; zidentyfikowano kilka genów odpowiedzialnych za ten proces (m.in. geny zgodności tkankowej HLA DRB1)
• płeć – kobiety chorują około 3 razy częściej niż mężczyźni
• zakażenie – podejrzewa się rolę niektórych bakterii i wirusów w inicjowaniu odpowiedzi zapalnej
• palenie papierosów – zwiększa ryzyko zachorowania i powoduje jego cięższy przebieg
• stres – u niektórych pacjentów choroba rozpoczyna się po przeżyciu silnego stresu.

W krajach rozwiniętych, około 1 na 100 osób cierpi na reumatoidalne zapalenie stawów, zdecydowanie więcej kobiet niż mężczyzn. Choroba najczęściej pojawia się między 30. a 50. rokiem życia u kobiet (choć może wystąpić zarówno wcześniej, jak i później), natomiast u mężczyzn jej występowanie zwiększa się wraz z wiekiem.

U większości chorych na RZS rozwija się stopniowo. Często minie trochę czasu, zanim objawy staną się na tyle dokuczliwe, że zmuszą do poszukiwania pomocy medycznej. Rzadziej spotyka się nagły rozwój choroby, który ma miejsce w ciągu kilku dni. Na początku często pojawiają się objawy ogólne, takie jak osłabienie, stan podgorączkowy, ból mięśni, brak apetytu i utrata masy ciała, przypominające grypę. Mogą one poprzedzać objawy dotyczące stawów lub występować jednocześnie. W trakcie choroby mogą również pojawić się objawy związane z zajęciem innych narządów.

Choroba zazwyczaj atakuje te same obszary po obu stronach ciała. Na początku dotyczy to małych stawów rąk i stóp, ale w miarę postępu choroby może objąć wiele innych stawów. Niestandardowym (ale możliwym) początkiem choroby jest zapalenie jednego dużego stawu (np. kolana lub barku) lub przemieszczanie się choroby między wieloma stawami. Objawy zapalenia stawów obejmują:

• ból i sztywność - najbardziej uciążliwe po przebudzeniu się lub dłuższym okresie braku ruchu, kiedy płyn zapalny gromadzi się w stawie i powoduje obrzęk tkanek; charakterystyczna jest sztywność poranna trwająca zwykle ponad godzinę
• obrzęk - wynika z rozrostu błony maziowej, tworząc tzw. łuszczkę, może towarzyszyć mu wysięk spowodowany nadmierną produkcją płynu stawowego o charakterze zapalnym
• tkliwość stawu na ucisk - na przykład, podczas ściskania dłoni chorego na RZS
• ograniczenie ruchomości - zajęty staw traci zdolność do pełnego zakresu ruchów; jeśli struktury stawowe ulegną uszkodzeniu na skutek zapalenia i zmian zwyrodnieniowych, ograniczenie funkcji stawu staje się nieodwracalne
• deformacja stawów - wynik długotrwałej choroby; (typowe deformacje stawów w RZS).

Zmiany pozastawowe obejmują nie tylko stawy, ale również wiele narządów (szczególnie w postaci długotrwałej, o ciężkim przebiegu). Oprócz stosunkowo częstych zmian łagodnych, takich jak guzki reumatoidalne czy zespół suchości, bardzo rzadko mogą pojawić się powikłania zagrażające przedwczesną śmiercią (na przykład udar mózgu lub zawał serca).

• Guzki reumatoidalne - bezbolesne guzki podskórne, często występujące w okolicach łokci, stawów rąk i innych miejscach narażonych na ucisk; mogą również tworzyć się w narządach wewnętrznych.
• Miażdżyca - szybki rozwój miażdżycy jest wynikiem aktywacji procesów zapalnych; powikłania miażdżycy stanowią główną przyczynę przedwczesnej śmierci u osób z RZS; chorych zwiększa się ryzyko zawału serca, niewydolności serca, nagłej śmierci sercowej czy udaru mózgu w porównaniu z osobami zdrowymi (Co to jest miażdżyca, Choroba wieńcowa, Zawał serca).
• Serce - poza chorobą niedokrwienną serca i zawałem spowodowanym rozwojem miażdżycy, mogą wystąpić różne problemy sercowe, takie jak zapalenie osierdzia, kardiomiopatia, uszkodzenie zastawek serca - objawami tych chorób są: ból w klatce piersiowej, duszność i zmniejszona tolerancja wysiłku.
• Naczynia - zapalenie naczyń stanowi rzadkie, ale poważne powikłanie RZS, prowadzące do niedokrwienia różnych narządów wewnętrznych; może również powodować owrzodzenia opuszek palców i skóry.
• Płuca - RZS predysponuje do zapalenia opłucnej i miąższowego zapalenia płuc; objawami tych chorób są suchy kaszel, duszność i ból w klatce piersiowej.
• Osteoporoza - zarówno RZS, jak i stosowane w leczeniu glikokortykosteroidy (GKS) przyspieszają rozwój osteoporozy; ważne jest wczesne rozpoczęcie leczenia zmniejszającego ryzyko złamań kości.
• Oczy - częstym objawem jest zespół suchości wywołany zapaleniem spojówek, objawiający się uczuciem piasku lub obcego ciała pod powiekami; rzadziej mogą wystąpić problemy z widzeniem związane z zajęciem innych struktur oka.
• Nerwy - często występuje zespół cieśni nadgarstka związanego z uciskiem nerwu środkowego przez zmienione struktury stawowe w nadgarstku; rzadkim, ale groźnym powikłaniem jest ucisk na rdzeń kręgowy spowodowany przemieszczeniem kręgów w odcinku szyjnym kręgosłupa - objawy to ból głowy, zaburzenia czucia (drętwienie, mrowienie, osłabienie czucia bólu) oraz osłabienie lub niedowład kończyn. To stan wymagający pilnego kontaktu z lekarzem.
• Nerki - zarówno sama choroba, jak i stosowane leki mogą prowadzić do uszkodzenia nerek; istotne jest regularne monitorowanie funkcji nerek.
• Zaburzenia hematologiczne - w przebiegu długotrwałej choroby często pojawia się umiarkowana niedokrwistość (anemia) oraz nieprawidłowa liczba białych krwinek. Zaostrzenia choroby charakteryzuje zwiększenie liczby płytek krwi. Częstsze są powiększenie węzłów chłonnych i śledziony. RZS zwiększa podatność na infekcje i ryzyko rozwoju chłoniaków.

Lekarz diagnozuje reumatoidalne zapalenie stawów na podstawie charakterystycznych objawów oraz wyników badań laboratoryjnych i obrazowych. W 2010 roku wprowadzono nowe kryteria klasyfikacyjne RZS (ACR/EULAR), które pozwalają na rozpoznanie choroby we wczesnym stadium i rozpoczęcie leczenia zanim dojdzie do nieodwracalnych uszkodzeń stawów. Poprzednie kryteria RZS, ustalone w 1987 roku, mogły być potwierdzone dopiero przy zaawansowanej chorobie, po długotrwałej obserwacji.

Badania laboratoryjne są pomocne w diagnozowaniu RZS, prognozowaniu jej przebiegu oraz monitorowaniu ciężkości choroby.

• RF (czynnik reumatoidalny) jest obecny u 70-80% chorych, ale może pojawić się także u osób zdrowych i w innych chorobach reumatycznych.
• Anty-CCP/ACPA (przeciwciała przeciwko cyklicznemu cytrulinowanemu peptydowi) są bardziej specyficzne dla RZS i mogą pojawić się wcześniej niż objawy choroby, również u pacjentów z seronegatywną postacią RZS.
• Podwyższone wskaźniki zapalne oraz zmiany w morfologii krwi służą do oceny aktywności choroby.

Lekarz może zlecić dodatkowe badania krwi, moczu lub płynu stawowego w celu wykluczenia innych schorzeń stawów oraz sprawdzenia funkcjonowania narządów wewnętrznych, takich jak nerki czy wątroba.

W przypadku podejrzenia RZS wykonywane są zdjęcia radiologiczne (RTG) rąk, stóp i innych zajętych stawów, które mogą ujawnić charakterystyczne zmiany. Na wczesnym etapie choroby przydatne są również rezonans magnetyczny i ultrasonografia, pozwalające wykryć zmiany zapalne przed wystąpieniem zmian radiologicznych. W niektórych przypadkach zastosowanie może mieć tomografia komputerowa, zwłaszcza przy ocenie kręgosłupa szyjnego.

W dzisiejszych czasach wyleczenie RZS, czyli całkowite pozbawienie się choroby bez konieczności zażywania leków, jest bardzo rzadkie. Zazwyczaj po zaprzestaniu stosowania leków przeciwzapalnych, modyfikujących przebieg choroby następuje nawrót choroby. Metody terapeutyczne pozwalające na osiągnięcie remisji choroby i normalne funkcjonowanie stają się coraz bardziej skuteczne. Niestety, u niektórych pacjentów (ok. 10-20%) pomimo leczenia choroba ulega nasileniu. Najczęściej remisja następuje u osób będących w ciąży, jednak po porodzie, w ciągu 3 miesięcy, choroba często pogarsza się.

RZS nadal skutkuje znacznym ograniczeniem sprawności - szacuje się, że po 5 latach choroby zdolność do wykonywania pracy zawodowej traci blisko połowa pacjentów, a po 10 latach prawie wszyscy. Osoby chore na RZS zazwyczaj żyją krócej w porównaniu z populacją ogólną, głównie z powodu powikłań miażdżycowych. Dzięki coraz skuteczniejszym metodom diagnostycznym oraz terapeutycznym, możliwe jest, że statystyki te ulegną poprawie w przyszłości.

RZS jest schorzeniem przewlekłym, które wymaga regularnej kontroli u reumatologa. W okresie początkowym choroby oraz podczas jej zaostrzeń konieczne są częste wizyty u lekarza (średnio co 1–3 miesiące), aby dostosować odpowiednie dawki leków i osiągnąć remisję objawów. W okresach stabilizacji wizyty mogą być rzadsze (zwykle co pół roku).

Aktywność choroby oraz jej rozwój ocenia się na podstawie nasilenia objawów klinicznych (liczba zajętych stawów, ocena intensywności bólu, skale oceniające jakość życia) oraz wyników badań laboratoryjnych (OB, CRP, morfologia krwi) i obrazowych (RTG stawów rąk i stóp). Istotne jest również monitorowanie ewentualnych skutków ubocznych leków, takie jak ocena funkcji nerek, wątroby i szpiku kostnego, oraz regularne badania w kierunku chorób współistniejących (USG jamy brzusznej, RTG klatki piersiowej, mammografia, kontrola ginekologiczna). Z uwagi na zwiększone ryzyko miażdżycy ważne jest ocenianie ryzyka chorób sercowo-naczyniowych oraz ewentualne podjęcie odpowiednich działań profilaktycznych i terapeutycznych.

Należy również pamiętać o właściwym leczeniu osteoporozy, aby zmniejszyć ryzyko złamań kości. Poza wizytami u lekarza reumatologa, pacjent powinien uczestniczyć w specjalistycznych zajęciach rehabilitacyjnych i regularnie wykonywać zalecone ćwiczenia w domu.

Niestety, obecnie nie da się zapobiec wystąpieniu reumatoidalnego zapalenia stawów, ale odpowiednie wcześniejsze wykrycie i leczenie choroby pozwala coraz częściej osiągać długotrwałą remisję.