Rtęć pojawia się w trzech formach - pierwiastkowej, nieorganicznej i organicznej, z których każda może być szkodliwa. Objawy zatrucia zależą od rodzaju rtęci, z którą doszło do kontaktu.

Rtęć pierwiastkowa (metaliczna) jest substancją o srebrnym zabarwieniu, która w temperaturze otoczenia jest gazowana i negatywnie oddziałuje na układ oddechowy i nerwowy, a także powoduje uszkodzenie nerek w przypadku ciężkiego lub długotrwałego narażenia. Rtęć pierwiastkowa znajduje zastosowanie w różnych produktach, takich jak termometry, amalgamaty dentystyczne czy żarówki fluorescencyjne. Głównym sposobem przedostania się do organizmu jest wdychanie rtęci przez płuca (gazująca rtęć w temperaturze otoczenia), choć wchłanianie przez układ pokarmowy oraz skórę jest niewielkie. Mała ilość par rtęci, które dostają się do płuc, zostaje wydychana, natomiast większość wchłoniętej rtęci jest eliminowana z kałem. Rtęć, która pochodzi z wdychania, gromadzi się przede wszystkim w układzie nerwowym.

Wdychanie par rtęci pierwiastkowej (szczególnie w dużych stężeniach tego metalu) prowadzi głównie do śródmiąższowego zapalenia płuc. Długotrwałe narażenie na niższe stężenia par rtęci pierwiastkowej może skutkować przede wszystkim uszkodzeniem układu nerwowego, które może być poważne i nieodwracalne. W diagnostyce zatrucia rtęcią pierwiastkową stosuje się badanie stężenia rtęci we krwi oraz 24-godzinną zbiórkę moczu.

W Polsce, zgodnie z regulacjami Unii Europejskiej, termometry oraz inne przyrządy pomiarowe z zawartością rtęci zostały wycofane z produkcji i sprzedaży w 2009 roku. Obecnie produkowane termometry, mimo podobnego wyglądu do tych z rtęcią, zawierają inne substancje.

Jednorazowe spożycie rtęci metalicznej, na przykład z rozbitego termometru, nie stanowi poważnego zagrożenia i nie prowadzi do zatrucia. Rtęć metaliczna praktycznie nie jest wchłaniana z przewodu pokarmowego i jest wydalana z kałem.

Sytuacja może się zmienić, jeśli osoba, która połknęła rtęć, ma uszkodzoną błonę śluzową w przewodzie pokarmowym. Nie należy wywoływać wymiotów po spożyciu rtęci metalicznej, ponieważ może to zaszkodzić – rtęć mogłaby spowodować zapalenie płuc i osadzić się w płucach, a opary rtęci są bardzo trujące. Nie stosuj także węgla aktywowanego.

Mimo że jednorazowe spożycie rtęci nie stanowi zagrożenia, natychmiast udaj się na SOR, gdzie lekarz będzie mógł sprawdzić stężenie rtęci we krwi i moczu, oraz wykonać badania obrazowe, takie jak zwykłe RTG, aby zlokalizować rtęć w przewodzie pokarmowym. Innym problemem jest spożycie kawałków szkła z rozbitego termometru. Lekarz sprawdzi jamę ustną i gardło oraz oceni ryzyko powikłań związanych z obecnością szkła w przewodzie pokarmowym.

Jeśli dojdzie do stłuczenia termometru z rtęcią, koniecznie należy zbierać rozlaną rtć, na przykład za pomocą szufelki, do szczelnie zamkniętego naczynia. Opary rtęci są niebezpieczne, dlatego należy opuścić pomieszczenie i dokładnie je wywietrzyć. Rtęci nie wolno wyrzucać do kosza, tylko oddać do odpowiedniego miejsca, gdzie będzie można ją bezpiecznie zutylizować. W większych miejscowościach można znaleźć specjalne punkty, w których można dostarczyć niebezpieczne odpady. Więcej informacji na ten temat można uzyskać w lokalnej stacji sanitarno-epidemiologicznej.

Amalgamatowe wypełnienia zębów powszechnie stosuje się w stomatologii na całym świecie. Amalgamat, czyli srebro dentystyczne, jest stopem metalicznej rtęci oraz srebra, cyny, miedzi i cynku – w różnych proporcjach. Z plomb amalgamatowych uwalnia się niewielka ilość rtęci pierwiastkowej. Ilość uwalnianej rtęci zależy od liczby wypełnień i ich wielkości. Ponadto osoby, które nawykowo zgrzytają zębami, uwalniają z wypełnień więcej rtęci niż osoby, które tego nie robią. Nie zaobserwowano, aby wypełnienia amalgamatowe prowadziły do kłopotów zdrowotnych. Eksperci Światowej Organizacji Zdrowia uważają, że średnie narażenie na rtęć związane z amalgamatem dentystycznym jest dużo mniejsze niż poziom toksyczny. Natomiast narażenie na opary rtęci z amalgamatów dentystycznych jest zwykle znacznie mniejsze niż narażenie na rtęć z pokarmów – takich jak ryby drapieżne.

Związki zawierające rtęć dwuwartościową, takie jak azotan, chlorek, jodek i oksycyjanek, są toksyczne dla nerek i mogą działać żrąco na przewód pokarmowy. Narażenie na te substancje może mieć miejsce w środowisku zawodowym, a najwięcej związków rtęci gromadzi się w nerkach.

Objawy zatrucia mogą obejmować m.in. metaliczny smak w ustach, nudności, wymioty, biegunkę, a także przyspieszone bicie serca i ostre uszkodzenie nerek. Aby zdiagnozować zatrucie związkami rtęci, lekarz zleci szereg badań analitycznych, w tym oznaczenie stężenia rtęci we krwi i moczu, morfologię krwi, stężenie potasu, sodu, glukozy, mocznika oraz kreatyniny, a także aktywność aminotransferaz w surowicy.

W leczeniu zatrucia rtęcią stosuje się odtrutki, takie jak dimerkaprol czy kwas dimerkaptobursztynowy, a także prowadzi leczenie mające na celu podtrzymanie podstawowych funkcji organizmu. Po przejściu ostrą fazę zatrucia rtęcią, dalsze konsekwencje zatrucia nie stanowią już zagrożenia dla życia.

Organiczne związki rtęci, takie jak alkilowe, alloksyalkilowe i arylowe, wchłaniają się dobrze, gromadząc się głównie w tkankach, zwłaszcza w mózgu, co prowadzi do uszkodzeń przewlekłych. Narażenie na tego rodzaju związki rtęci może nastąpić poprzez spożywanie zanieczyszczonych metylortęcią ryb lub skorupiaków. Metylortęć, którą spożywają kobiety w ciąży, może przedostać się przez łożysko, co jest szkodliwe dla rozwijającego się płodu.

Objawami zatrucia mogą być:

• drżenia i parestezje rąk (uczucie mrowienia, pieczenia, drętwienia)
• ból głowy
• zaburzenia połykania
• niedowłady i porażenia kończyn
• zawężenie pola widzenia
• uszkodzenie słuchu.

Rozwijają się objawy otępienia, czasem z pobudzeniem psychoruchowym. U osób, które przeżyły zatrucie, zaobserwowano uszkodzenie wątroby, często towarzyszące żółtaczce. Ostre zatrucie jest bardzo rzadkie.

Ryby akumulują zanieczyszczenia, w tym także rtęć. Ponieważ rtęć gromadzi się w mięśniach ryb, żadne działania ani metody obróbki nie zmniejszają obecności rtęci dla konsumenta. Jednak spożywanie głównie małych ryb może pomóc ograniczyć ekspozycję na rtęć, ponieważ zawierają one naturalnie mniej tego zanieczyszczenia. Większe ryby, takie jak miecznik, tuńczyk czy rekin, które żyją dłużej, zawierają więcej rtęci z powodu dłuższego czasu gromadzenia substancji. Zazwyczaj mniejsze zwierzęta, np. sardynki i przegrzebki, zawierają mniej rtęci.