Zapalenie stawów kręgosłupa, znane również jako choroba Bechterewa, jest przewlekłą chorobą zapalną, która atakuje kręgosłup, powodując ból i sztywność. Objawy mogą mieć różne nasilenie, od łagodnych do bardzo ciężkich. W zaawansowanej fazie choroby, w miejscu elastycznych połączeń kręgów powstają zespolenia kostne, co prowadzi do stopniowego ograniczenia ruchomości kręgosłupa. Skutkiem tego jest pochylanie się ciała do przodu (kifoza) oraz znacząca niezdolność do poruszania się. Choroba może także dotyczyć innych stawów (np. biodra, bark) oraz różnych narządów (np. oczy, serce i płuca). Charakterystyczną cechą choroby Bechterewa jest zapalenie stawów krzyżowo-biodrowych, łączących kręgosłup z miednicą.

Dokładna etiologia ZZSK pozostaje nieznana. Prawdopodobnie do rozwoju choroby przyczyniają się różnorodne czynniki, w tym genetyczne, immunologiczne (związane z dysfunkcją układu odpornościowego) oraz środowiskowe, takie jak infekcje bakteryjne (szczególnie w obrębie dróg pokarmowych i układu moczowo-płciowego). Istotną rolę odgrywają czynniki genetyczne, co potwierdza fakt, że ryzyko zachorowania jest większe u osób, których bliscy krewni również cierpią na ZZSK. Ponad 90% pacjentów należących do rasy białej posiada antygen HLA B27, który stanowi marker genetyczny tej choroby.

Należy jednak podkreślić, że większość jednostek posiadających ten antygen nie rozwija ZZSK, podczas gdy niektórzy pacjenci z ZZSK nie wykazują obecności antygenu HLA B27. Istnieje podejrzenie, że udział w etiologii choroby mają również inne czynniki genetyczne.

Występowanie Zespołu Zmęczenia Chronicznego znacząco różni się w zależności od regionu świata. W Europie Środkowej choruje około 0,3–0,5% populacji. Choroba częściej dotyka mężczyzn niż kobiety i zazwyczaj zaczyna się pod koniec okresu dojrzewania lub u młodych dorosłych (między 17. a 35. rokiem życia), chociaż może pojawić się także u dzieci i osób starszych.

Początek i przebieg zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa mogą się różnić u poszczególnych chorych. Nietypowe objawy częściej występują u kobiet, w związku z czym choroba jest u nich później rozpoznawana.

Pierwszy objaw zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa to zazwyczaj ból krzyża, promieniujący do pośladków (po jednej lub obu stronach, często naprzemiennie). Ból ten jest tępy, trudny do zlokalizowania, stopniowo narastający w ciągu kilku tygodni lub miesięcy. Ma on charakter bólu zapalnego, który charakteryzuje się kilkoma cechami:

• rozpoczyna się przed 40. rokiem życia
• nie zmniejsza się w czasie odpoczynku
• nasila się w drugiej części nocy, budząc chorego ze snu (często wymaga wstania i rozruszania)
• stopniowo ustępuje w ciągu dnia pod wpływem aktywności fizycznej i ćwiczeń.

W niektórych przypadkach (szczególnie u kobiet) ból odcinka szyjnego kręgosłupa może być pierwszym objawem. We wczesnym stadium choroby mogą pojawić się również objawy ogólne, takie jak stan podgorączkowy/ gorączka, utrata apetytu, ogólne rozbicie i zmęczenie. Są to objawy spowodowane ciągłym starciem organizmu z przewlekłym stanem zapalnym.

U nielicznych chorych pierwszym objawem ZZSK może być ból w innych lokalizacjach niż kręgosłup, spowodowany zapaleniem innych stawów (np. biodra, stawu skokowego lub kolanowego) lub zapaleniem tzw. przyczepów ścięgnistych, czyli miejscem połączenia ścięgna lub więzadła z kością (np. ból pięty przy zapaleniu przyczepu ścięgna Achillesa). W niektórych przypadkach objawy ze strony narządu ruchu mogą występować kilka lat przed zapaleniem naczyniówki lub zapaleniem jelit.

Wraz z postępem choroby, ból, sztywność i ograniczenie ruchomości obejmują wyższe piętra kręgosłupa. Zajęcie odcinka szyjnego może utrudnić odwracanie głowy do tyłu, co prowadzi do problemów z prowadzeniem samochodu. Zmiany w kręgosłupie piersiowym i żebrach mogą powodować ograniczenie rozszerzalności klatki piersiowej podczas oddychania, co wymusza oddychanie głównie torami przeponowymi. Może wystąpić ból i tkliwość klatki piersiowej, które nasilają się podczas głębokiego wdechu, kaszlu i kichania – w ZZSK są one zazwyczaj wynikiem zapalenia stawów klatki piersiowej, ale muszą być różnicowane z innymi chorobami, takimi jak choroby płuc i serca.

Ograniczenie ruchomości kręgosłupa utrudnia wykonywanie codziennych czynności, takich jak podnoszenie przedmiotów z podłogi, sięganie na półkę lub wstawanie z krzesła. Chorobie często towarzyszy zmęczenie, wynikające m.in. z przewlekłego stanu zapalnego i trudności ze snem.

Kręgosłup pacjenta z ZZSK staje się bardziej podatny na urazy ze względu na utratę elastyczności oraz szybszy rozwój osteoporozy. Może to prowadzić do niestabilności i zwichnięć kręgosłupa oraz złamań kręgów, nawet po niewielkim urazie, jak upadek z niewielkiej wysokości. Stan ten zwiększa ryzyko uszkodzenia rdzenia kręgowego i wychodzących z niego nerwów.

W zaawansowanej fazie choroby, która na szczęście staje się coraz rzadsza, dochodzi do całkowitej utraty ruchomości kręgosłupa i ciężkiej inwalidztwa. Chory może prezentować charakterystyczną pochyloną do przodu sylwetkę, co utrudnia patrzenie do przodu i poruszanie się. Często występuje zniekształcenie i przykurcz innych stawów, zwłaszcza biodrowych i kolanowych.

Obok wymienionych wcześniej objawów, w obwodowej postaci zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa mogą wystąpić ból, obrzęk i ograniczenie ruchomości innych stawów, takich jak biodra, kolana, stawy skokowe, barki, połączenia żeber z kręgosłupem i mostek, stawy żuchwowe oraz drobne stawy rąk i stóp. Są to tzw. objawy obwodowe ZZSK, które dotyczą 25-30% chorych.

U co trzeciego pacjenta z ZZSK występują objawy zapalenia błony naczyniowej oka. Objawy te występują zazwyczaj po jednej stronie i obejmują silny ból, zaczerwienienie oka, nadwrażliwość na światło oraz problemy z widzeniem. Wymagają one pilnej konsultacji okulistycznej, ponieważ nieleczona choroba może prowadzić do utraty wzroku. Zapalenie naczyniówki oka może wystąpić u niektórych pacjentów jeszcze przed innymi objawami choroby.

W przebiegu ZZSK występuje szybszy rozwój miażdżycy i jej powikłań, takich jak choroba niedokrwienna serca. Może to być wynikiem aktywacji procesów zapalnych. Ponadto mogą pojawić się nieprawidłowości w pracy zastawek serca, zaburzenia przewodzenia impulsów i zapalenie osierdzia oraz aorty.

U wielu chorych z ZZSK obserwuje się zmniejszoną rozszerzalność klatki piersiowej podczas oddychania z powodu usztywnienia połączeń między żebrami a kręgosłupem. Chociaż rzadko prowadzi to do zaburzeń oddychania, chorzy zazwyczaj oddychają torem przeponowym. U pacjentów palących papierosy częściej dochodzi do problemów z oddychaniem i uszkodzenia płuc, takich jak zwłóknienie płuc lub ciężkie infekcje dróg oddechowych.

W przebiegu ZZSK często stwierdza się nieswoiste zmiany zapalne jelit, które prawdopodobnie przyczyniają się do rozwoju choroby, ale zazwyczaj nie dają objawów klinicznych. U części chorych mogą występować choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, która może być skutkiem stosowania niesteroidowych leków przeciwzapalnych w celu złagodzenia bólu i sztywności.

W przypadku zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa istnieje ryzyko uszkodzenia struktur nerwowych, szczególnie w przypadku złamań lub zwichnięć kręgów. W obecności jakichkolwiek objawów neurologicznych, takich jak drętwienie, mrowienie, osłabienie czucia czy mięśni oraz problemy z oddawaniem moczu i stolca, należy niezwłocznie skonsultować się z lekarzem. W niektórych przypadkach może być konieczna interwencja neurochirurgiczna.

Zespół zesztywniającego kręgosłupa może powodować uszkodzenie nerek zarówno w wyniku samej choroby, jak i leczenia niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi.

Leczenie ZZSK jest uzależnione od różnych czynników, takich jak ciężkość choroby, jej postać i obecność chorób towarzyszących. Aktywne zaangażowanie pacjenta w leczenie, zwłaszcza poprzez regularne wykonywanie ćwiczeń fizycznych, odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu niesprawności. W terapii ZZSK stosowane są zarówno metody niefarmakologiczne, jak i farmakologiczne, a czasami konieczna jest interwencja chirurgiczna.

Leczenie niefarmakologiczne ZZSK

• Ćwiczenia: Codzienne wykonywanie ćwiczeń w domu poprawia sprawność, postawę ciała i zmniejsza dolegliwości. Zalecane są ćwiczenia postawy, głębokiego oddychania, prostowania kręgosłupa i inne ćwiczenia rozciągające. Każdy pacjent powinien otrzymać spersonalizowany program ćwiczeń opracowany przez specjalistę. Korzystne jest także uczestnictwo w zajęciach grupowych dla osób z ZZSK, zwłaszcza w pływaniu.
• Różne techniki: Termoterapia, ultradźwięki, masaże, balneoterapia, elektroterapia pomagają złagodzić ból i rozluźnić mięśnie. Ich zastosowanie wymaga oceny stanu zdrowia.
• Zapobieganie deformacjom kręgosłupa: Oprócz ćwiczeń ważne jest przestrzeganie prostych zasad, które wspierają zdrową budowę kręgosłupa.
• Zapobieganie upadkom i urazom: Ważne jest unikanie czynników zwiększających ryzyko upadków oraz dostosowanie otoczenia do potrzeb pacjenta.
• Zaprzestanie palenia: Palenie papierosów zwiększa ryzyko powikłań u pacjentów z ZZSK, dlatego ważne jest ograniczenie tej szkodliwej nawyku.
• Odpowiednia dieta: Dieta bogata w wapń i witaminę D jest istotna w prewencji osteoporozy przy ZZSK.
• Wsparcie psychiczne: Wsparcie emocjonalne jest istotne przy ZZSK, ponieważ choroba może być źródłem frustracji i depresji.
• Edukacja i porady: Im więcej pacjent wie o chorobie, tym skuteczniej może sobie z nią radzić.

Leczenie farmakologiczne ZZSK

• Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ): Są często stosowane w terapii ZZSK, zmniejszając ból i sztywność kręgosłupa.
• Innowacyjne terapie (leki biologiczne i celowane syntetyczne leki): Stosowane są w leczeniu ZZSK z dużą skutecznością, ale nie prowadzą do wyleczenia choroby.
• Zapobieganie osteoporozie: W leczeniu osteoporozy stosuje się bisfosfoniany.
• Leki przeciwbólowe: Pomagają złagodzić ból, gdy NLPZ są nieskuteczne.
• Sulfasalazyna lub metotreksat: Stosowane są w przypadkach obwodowej formy ZZSK.
• Miejscowe stosowanie steroidów: Ma miejsce w terapii ZZSK.

Leczenie chirurgiczne ZZSK

Endoprotezowanie stawu biodrowego lub kolanowego: Polega na zastąpieniu chorego stawu protezą.

Operacja kręgosłupa: Rozważana jest w przypadku objawów neurologicznych.

Operacje poprawiające oś kręgosłupa: Mają na celu poprawę równowagi ciała i zwiększenie pola widzenia.

Wyzdrowienie z choroby (czyli brak jej aktywności po zakończeniu terapii) nie jest obecnie możliwe. W pojedynczych sytuacjach zdarza się samoistne ustąpienie schorzenia. Posiadamy jednak leki, które skutecznie zarządzają symptomami i poprawiają jakość życia pacjenta. Niektóre leki, np. NLPZ i preparaty biologiczne, mogą również być w stanie zahamować postęp choroby.

Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa charakteryzuje się zróżnicowanym przebiegiem. Dzięki odpowiedniej terapii obecnie w większości przypadków mamy do czynienia z łagodnym przebiegiem choroby, który tylko minimalnie wpływa na normalne funkcjonowanie. Kluczowe dla prognozy jest pierwsze 10 lat trwania schorzenia – w tym okresie najczęściej występuje upośledzenie sprawności, zmiany w stawach obwodowych i zmiany radiologiczne w obrębie kręgosłupa. Dlatego tak istotne jest szybkie rozpoznanie i aktywne zwalczanie choroby od samego początku. U niektórych pacjentów ZZSK przebiega jednak bardzo ciężko, prowadząc do znacznego stopnia niepełnosprawności i skrócenia życia. 10–30% chorych rezygnuje z pracy zawodowej po 10 latach od rozpoznania choroby.

Niestety nie ma sposobu na uniknięcie zachorowania na ZZSK. W przyszłości konieczne będzie znalezienie wiarygodnych wczesnych wskaźników wystąpienia choroby, aby można było ją odpowiednio i wcześnie rozpoznać oraz leczyć. Poszukuje się również leków, które mogłyby zapobiegać nadmiernemu kostnieniu i zesztywnieniu kręgosłupa, co może przyczynić się do utrzymania sprawności ruchowej kręgosłupa przez dłuższy czas.