Bariera skóry u ludzi zazwyczaj skutecznie chroni przed wnikaniem zarazków, alergenów oraz substancji drażniących. U osób nadwrażliwych kontakt z uczulającymi alergenami może powodować wystąpienie stanu zapalnego skóry, znanej jako wyprysk atopowy (inne nazwy to atopowe zapalenie skóry, alergiczne zapalenie skóry, wyprysk alergiczny, świerzbiączka).

Alergeny, na przykład te wdychane czy pochodzące z pokarmu, stymulują komórki obronne skóry (komórki Langerhansa), prowadząc do rozwinięcia reakcji alergicznej poprzez stymulację limfocytów. Komórki skóry również biorą udział w procesie zapalenia, produkując różne substancje.

Ponowny kontakt z alergenem prowadzi do pojawienia się zmian skórnych, takich jak zaczerwienienie, grudki, a nawet małe ranki. Typowym objawem jest intensywne swędzenie skóry, często prowadzące do drapania, co dodatkowo uszkadza skórę. Skóra staje się nadmiernie sucha.

Przyczyny i mechanizm powstawania atopowego zapalenia skóry (AZS) nie zostały w pełni zrozumiane. Uważa się, że powstanie choroby wiąże się z interakcją genów predysponujących do choroby, warunkami środowiskowymi, czynnikami zakaźnymi, zaburzeniami w funkcjonowaniu bariery skórnej oraz reakcją immunologiczną organizmu. Czynniki genetyczne odgrywają istotną rolę w rozwoju AZS, a dziedziczenie jest wielogenowe. Silny związek występuje między występowaniem atopii u rodziców (szczególnie AZS) a wystąpieniem oraz ciężkością objawów AZS u dzieci.

Dzieci mające zarówno matkę, jak i ojca z atopią mają ryzyko zachorowania na AZS wynoszące 80%, a gdy tylko jedno z rodziców jest chory – ryzyko to wynosi około 40%. Dzieci cierpiące na AZS są także bardziej narażone na rozwój astmy alergicznej oraz alergicznego nieżytu nosa. Ponad 60% dzieci chorych na AZS w pierwszych trzech latach życia może rozwinąć astmę lub inną chorobę związaną z alergią w późniejszym okresie życia. Większość osób chorych na AZS wykazuje nadwrażliwość na różne alergeny pokarmowe i wziewne, chociaż często trudno jest jednoznacznie określić związek między narażeniem na alergeny a nasileniem objawów AZS. Częstość występowania alergii pokarmowej u dzieci z AZS wynosi od 3% do nawet 50%. Białka mleka, jaja, soja, pszenica, orzechy laskowe oraz orzeszki ziemne należą do najczęstszych alergenów pokarmowych. Nadwrażliwość na alergeny wziewne obserwuje się u 50–90% pacjentów z AZS.

Dodatkowo, u osób chorych na AZS występują zaburzenia funkcjonowania bariery skórnej, co prowadzi do osłabienia naturalnych właściwości ochronnych skóry. Dochodzi do barierowego uszkodzenia skóry spowodowanego m.in. zaburzeniami w działaniu białka filagryny, które jest niezbędne do właściwego funkcjonowania komórek skóry. Rola komórek Langerhansa, które są odpowiedzialne za mechanizmy odpornościowe w skórze, odgrywa również istotną rolę w patogenezie AZS. Komórki te kontaktują się z alergenami, co prowadzi do aktywacji limfocytów i rozwinięcia reakcji uczuleniowej. Dodatkowo, same komórki skóry mogą brać udział w procesie zapalnym poprzez produkcję różnych substancji. Należy również zwrócić uwagę na czynniki nasilające AZS.

Choroba skóry z alergicznym charakterem, znana jako atopowe zapalenie skóry, jest jedną z najczęstszych chorób skóry. Dotyka od 15 do 25% dzieci (w Polsce od 4,7 do 9,2%) oraz od 2 do 8% dorosłych. U 45% dzieci pierwsze objawy AZS pojawiają się w ciągu pierwszych 6 miesięcy życia, u 60% przed skończeniem 1 roku życia, a u 90% przed skończeniem 5 roku życia. Jedynie u niespełna 17% dorosłych pacjentów z AZS objawy pojawiają się po okresie dojrzewania.

Osoby cierpiące na atopowe zapalenie skóry odczuwają przede wszystkim świąd skóry, który najczęściej nasila się wieczorem i w nocy. Choroba objawia się początkowo przez zaczerwienienia, grudki, pęcherzyki i niekiedy sączące rany na skórze. Z czasem skóra staje się pogrubiała, bardzo sucha, a jej naturalne bruzdy stają się bardziej widoczne. W zależności od wieku i aktywności choroby wyróżnia się trzy postaci: niemowlęcą, dziecięcą i dorosłych. W okresie niemowlęcym (do 2. roku życia) zmiany skórne zazwyczaj pojawiają się na twarzy, płatkach usznych oraz owłosionej skórze głowy, mogą prowadzić do zaczerwienienia i złuszczania skóry. W okresie dzieciństwa (2.-12. rok życia) zmiany skórne kontynuują się, a dodatkowo pojawiać się mogą ślady drapania i pogrubienie naskórka. Natomiast w okresie młodzieńczym (>12 lat) zmiany skórne są symetryczne i najczęściej lokalizują się na twarzy, szyi, górnej części klatki piersiowej, dołach łokciowych oraz podkolanowych.

Istotnym objawem w każdym okresie choroby jest suchość skóry oraz świąd. Atopowe zapalenie skóry może dodatkowo prowadzić do nawracających zakażeń bakteryjnych, wirusowych i grzybiczych, a także powiększenia węzłów chłonnych. W niektórych przypadkach może również utrudniać widzenie z powodu zmian zapalnych powiek i struktur oka.

Jeśli skóra intensywnie swędzi, można skorzystać z tabletki przeciwhistaminowej (niektóre są dostępne bez recepty) lub okładów z gazy nasączonej wodą.

Aby ustalić dalsze leczenie, pacjent powinien udać się do lekarza, najlepiej do specjalisty dermatologa lub alergologa.

Lekarz identyfikuje atopowe zapalenie skóry poprzez zauważenie charakterystycznych zmian skórnych, świądu i suchości skóry. Często u pacjenta (lub członków rodziny) można zdiagnozować alergie.

Mimo to może dojść do pomyłki - atopowe zapalenie skóry jest często mylone z wypryskiem kontaktowym. Istnieją również inne rodzaje zapaleń skóry, takie jak łojotokowe (powiązane z zaburzeniami wydzielania łoju) czy potnicowe (gdzie na stopach i dłoniach pojawiają się drobne pęcherzyki, skóra swędzi intensywnie). Grzybica skóry może objawiać się zaczerwienieniem, łuszczącymi się "blaszkami" i świądem. Inne schorzenia, które powodują pojawianie się łuszczących się blaszek na skórze, to między innymi łuszczyca. Czasami zmiany skórne podobne do AZS mogą być skutkiem ubocznym stosowania pewnych leków.

U małych dzieci podobne zmiany skórne mogą być spowodowane świerzbem, zakaźną chorobą skóry wywołaną pasożytami drążącymi kanaliki pod skórą. U dorosłych rzadkie choroby skóry (w tym nowotworowe lub wrodzone zaburzenia odporności) mogą powodować podobne objawy.

Lekarz może zlecić dodatkowe badania, takie jak badania krwi, w których podczas zaostrzenia objawów może pojawić się eozynofilia (wzrost odsetka eozynofilów) oraz zwiększone stężenie immunoglobuliny E (IgE), obserwowane u większości pacjentów. Jeśli podejrzewa się, że zmiany skórne są spowodowane kontaktem z alergenem, można wykonać testy skórne z alergenami wziewnymi lub pokarmowymi. W przypadku wątpliwości co do diagnozy, lekarz może pobrać biopsję skóry, czyli mały fragment skóry do analizy mikroskopowej, co szczególnie pomocne jest u dorosłych w celu wykluczenia innych chorób.

Ze względu na to, że atopowe zapalenie skóry jest chorobą nawrotową i przewlekłą, głównym celem terapii jest poprawa jakości życia pacjenta. U większości osób zauważalną poprawę objawów skórnych można osiągnąć w ciągu około 3 tygodni. Ważne jest zachowanie dyscypliny i systematyczności w leczeniu. Cierpliwość i staranność są kluczowe dla sukcesu.

Podstawowym leczeniem AZS jest odpowiednia pielęgnacja skóry poprzez stosowanie emolientów i nawilżanie, identyfikację oraz unikanie czynników nasilających zmiany skórne (takich jak kontakty, alergeny pokarmowe, alergeny wziewne). W zależności od nasilenia objawów AZS, kolejne etapy terapii mogą obejmować stosowanie leków miejscowych lub ogólnoustrojowych. Pacjenci z rozległymi zmianami skórnymi mogą wymagać hospitalizacji.

Podstawowe zalecenia dotyczące leczenia obejmują:

• Prawidłowe podejście do choroby, rozumienie, że AZS jest chorobą przewlekłą i nawrotową, a terapia ma na celu poprawę objawów, a nie całkowite wyleczenie. Ważne jest ustalenie z lekarzem sposobu unikania czynników pogłębiających objawy, odpowiednie nawilżanie skóry i stosowanie leków miejscowych.
• Unikanie czynników drażniących, takich jak wysuszenie skóry, skórzane ubrania, dym tytoniowy, ostra kuchnia, stres emocjonalny.
• Stosowanie środków nawilżających, w tym emolientów, regularnie i systematycznie, nawet gdy skóra nie wykazuje objawów zapalnych.
• Stosowanie leków miejscowych, takich jak glikokortykosteroidy i inhibitory kalcyneuryny, we wskazanych przypadkach.
• Konieczność leczenia ogólnoustrojowego w przypadku zakażeń bakteryjnych lub wirusowych.

Leczenie miejscowe obejmuje również stosowanie wilgotnych opatrunków, leków przeciwdrobnoustrojowych na skórę oraz leków przeciwhistaminowych w przypadku intensywnych objawów AZS.

W przypadku ciężkiego przebiegu choroby, lekarz może zalecić stosowanie innych silnych leków, takich jak cyklosporyna, antymetabolity lub leki biologiczne.

Dodatkową metodą terapii u dorosłych pacjentów z AZS jest fototerapia, czyli leczenie światłem o odpowiednio dobranym rodzaju i czasie trwania w zależności od stanu skóry pacjenta. Fototerapia jest zalecana głównie w przypadku przewlekłych zmian skórnych.

Ważne jest, aby zawsze konsultować się z lekarzem przed rozpoczęciem jakiejkolwiek terapii oraz systematycznie kontrolować skuteczność i ewentualne skutki uboczne leczenia.

Przebieg zespołu atopowego zapalenia skóry jest nieprzewidywalny. U większości dzieci objawy ustępują przed ukończeniem 5. roku życia, a u większości do 15. roku życia. W wieku młodzieńczym u około 20% chorych objawy zanikają, a u około 60% są łagodniejsze, choć może dojść do nawrotu wyprysków (szczególnie na rękach u osób, którym praca wymaga częstego kontaktu z wodą). U połowy dzieci z wypryskiem rozwija się później alergiczny nieżyt nosa lub astma.

Identyfikacja czynników prowadzących do nawrotów zmian skórnych w przypadku egzemy atopowej może być trudna. Nawet po ustaleniu, że pewne alergeny pokarmowe, kontaktowe lub wziewne są winowajcami, unikanie ich nie gwarantuje całkowitego ustąpienia objawów.

Ponieważ istnieje wiele innych czynników, które mogą nasilać stan zapalny skóry. Rodzaje czynników wzmagających egzemę atopową:

• warunki atmosferyczne, takie jak zmiany temperatury, niska wilgotność powietrza (szczególnie zimą),
• pokarmy, np. mleko, jaja, orzechy, ryby, soja, pszenica, cytrusy,
• ekspozycja na alergeny wziewne, takie jak roztocza, pyłki roślin, sierść zwierząt, zarodniki pleśni,
• kontakty z drażniącymi substancjami, np. wełna, detergenty, kosmetyki, niektóre mydła,
• alergie kontaktowe, np. na wełnę, lanolinę, leki miejscowe,
• infekcje skóry, zwłaszcza związane z gronkowcem złocistym,
• stres emocjonalny,
• zanieczyszczenie środowiska chemicznego.

Warto pamiętać, że składniki leków stosowanych w leczeniu egzemy atopowej mogą prowadzić do uczuleń u niektórych pacjentów (np. lanolina, kortykosteroidy). Jeśli zmiany nie ustępują pomimo leczenia, lepiej nie eksperymentować z nowymi kosmetykami zawierającymi potencjalne alergeny czy substancje drażniące. Uczulenie może objawiać się pieczeniem i swędzeniem skóry po zastosowaniu. W niektórych przypadkach pomocna może okazać się specjalna dieta, pozbawiona marynat, alkoholu, przypraw, konserwantów i barwników. Materiały takie jak wełna mogą pogarszać objawy egzemy, dlatego warto nosić ubrania z naturalnych materiałów, takich jak bawełna.

Osoby cierpiące na egzemę atopową powinny korzystać z opieki alergologa i dermatologa.

W przypadku rozpoznania jednej z chorób alergicznych, ważne jest regularne monitorowanie stanu zdrowia i stosowanie się do zaleceń lekarza. Dotyczy to zwłaszcza astmy, która dotyka połowę dzieci z egzemą atopową. Częste są również przypadki alergicznego nieżytu nosa.

Nie określono konkretnych środków zapobiegających atopowemu zapaleniu skóry, ale objawy tej choroby są skutecznie zmniejszane u większości chorych przez stosowanie leków, odpowiednią pielęgnację skóry i unikanie znanych czynników wywołujących zmiany skórne. Nawet w okresie remisji warto zadbać o odpowiednie nawilżenie i natłuszczenie skóry, tak jak opisano powyżej.