Atopowe zapalenie skóry (AZS) to jedna z alergicznych chorób skóry związanych z uczuleniem na substancje występujące w otoczeniu, czyli alergeny.

Początek choroby zazwyczaj przypada na wczesne dzieciństwo, charakteryzuje się przewlekłym przebiegiem i tendencją do nawrotów nawet po dłuższym okresie bezobjawowym. Zdecydowanie istnieje podłoże genetyczne tej choroby, które związane jest zarówno z nieprawidłowym funkcjonowaniem układu immunologicznego, jak i wadliwą strukturą naskórka.

U większości pacjentów z atopowym zapaleniem skóry obserwuje się podwyższone stężenie immunoglobuliny E (przeciwciała klasy IgE), które jest białkiem zaangażowanym w reakcjach alergicznych. Przeciwciała te skierowane są m.in. przeciwko alergenom zawartym w pokarmach (np. białku mleka, jajek, mące), alergenom unoszącym się w powietrzu (np. pyłkom drzew, traw, chwastów, roztoczom kurzu domowego, sierści zwierząt, pleśniom). Istotną rolę w rozwoju zmian skórnych odgrywają także układy hormonalny i nerwowy, a duże znaczenie ma również stres, który może prowadzić nawet do nasilenia objawów klinicznych.

Obecnie zaobserwowano coraz częstsze występowanie schorzeń alergicznych, w tym atopowego zapalenia skóry. Szacuje się, że choroba ta może dotyczyć 12–24% całej populacji Europy. AZS zazwyczaj jest diagnozowane we wczesnym dzieciństwie, a u ponad połowy pacjentów pierwsze objawy skórne pojawiają się w pierwszym roku życia.

Ponieważ atopowe zapalenie skóry należy do chorób alergicznych (powiązanych ze zwiększoną produkcją przeciwciał IgE), istnieje ryzyko genetyczne związane z tą dermatozą. Jeśli obydwoje rodzice cierpią na choroby alergiczne, istnieje nawet 70% szansa na rozwój AZS u potomstwa. Dodatkowo, zwiększa się prawdopodobieństwo wystąpienia innych schorzeń alergicznych, takich jak alergiczne zapalenie spojówek, nieżyt nosa czy astma.

Atopowe zapalenie skóry (AZS) to choroba skóry charakteryzująca się suchą i swędzącą skórą. Ta przewlekła choroba może występować u dzieci i dorosłych. Objawia się zmianami rumieniowymi, grudkowymi oraz wypryskowatymi, najczęściej lokalizującymi się na twarzy, rękach i pod kolanami. AZS często wiąże się z występowaniem alergii pokarmowych oraz atopii.

Atopowe zapalenie skóry charakteryzuje się trwałym i intensywnym świądem skóry, który może spowodować rozdrażnienie, niepokój u dziecka, a nawet prowadzić do problemów ze snem lub bezsenności.

Charakterystyczne dla AZS jest również bardzo sucha skóra, nadwrażliwość na czynniki zewnętrzne i podatność na podrażnienia. Kontakt z substancjami drażniącymi, takimi jak nieodpowiednie kosmetyki, pot czy alergeny, może nasilać zmiany skórne. Chorzy na AZS z reguły unikają ubrań z wełny. Lokalizacja i rodzaj zmian skórnych zależą od wieku pacjenta i stopnia zaawansowania stanu zapalnego skóry.

W fazie ostrej obserwuje się rumienne plamy, na których występują drobne grudki, pęcherzyki i nadżerki. Natomiast w przewlekłym stadium zapalnym typowe są obszary z grubszą skórą, intensywnie zarysowanymi liniami skórnymi (lichenizacja) oraz łuszczeniem naskórka.

U najmłodszych pacjentów do 2. roku życia zmiany skórne występują głównie na twarzy (policzki, czoło, owłosiona skóra głowy) oraz na kończynach i tułowiu. W niektórych przypadkach mogą być dotknięte zgięcia stawowe (łokcie, kolana, nadgarstki). W wieku 3-11 lat obszary lichenizacji pojawiają się głównie w miejscach zgięć stawowych, a u starszych dzieci, podobnie jak u dorosłych, mogą występować na grzbietach rąk. W najbardziej zaawansowanych przypadkach zmiany mogą obejmować całą powierzchnię skóry, co nazywamy erytrodermią.

W sytuacji gdy dziecko ma zmiany skórne oraz dokuczliwe swędzenie, konieczna jest wizyta u dermatologa w celu zdiagnozowania, przeprowadzenia diagnostyki oraz leczenia. Wiele zapalnych schorzeń skórnych może mieć podobne objawy, dlatego ważne jest ich wykluczenie.

Rozpoznanie atopowego zapalenia skóry jest ustalane na podstawie obrazu klinicznego oraz szczegółowego wywiadu lekarskiego. W diagnozowaniu AZS stosuje się kryteria diagnostyczne Hanifina i Rajki. Do najważniejszych objawów należą świąd skóry, charakterystyczne zmiany skórne w okolicy zgięć kończyn, przewlekłe zapalenie skóry, rodzinnie obciążony wywiad atopią, suchość skóry, rogowcowanie mieszkowe, dodatnie testy skórne, wysokie stężenie IgE, skłonność do wyprysków, zapalenie czerwieni wargowej, nawracające zapalenie spojówek, zaciemnienie okolic oczodołów, rumień twarzy, świąd skóry po spożyciu pokarmów, nietolerancja wełny, biały dermografizm oraz "polakierowane paznokcie".

W celu potwierdzenia alergicznego tła choroby u dzieci powyżej 4. roku życia stosuje się skórne testy punktowe na podejrzane alergeny. W przypadku niemożności wykonania testów, można skorzystać z badań krwi pacjenta w celu oznaczenia poziomu przeciwciał IgE skierowanych przeciwko alergenom.

Po intensywnym leczeniu zaostrzenia AZS może nie występować zmian skórnych, ale zaleca się regularną pielęgnację skóry dziecka odpowiednimi preparatami do pielęgnacji skóry atopowej, czyli emolientami. Na rynku medycznym dostępne jest wiele produktów o różnej konsystencji (lotiony, mleczka, kremy, tłuste kremy), które można dodawać do kąpieli.

Skóra chorego dziecka powinna być nawilżana 3-4 razy dziennie nawet w okresie bezobjawowym. Zachowanie właściwego nawilżenia naskórka ogranicza wchłanianie alergenów przez skórę i zmniejsza świąd. Należy unikać substancji drażniących oraz kontaktu z uczulającymi alergenami. W przypadku wykrycia alergii na pewne alergeny (np. roztocza kurzu, pleśnie) zaleca się zmiany w otoczeniu dziecka, takie jak usunięcie dywanów w przypadku alergii na roztocza kurzu.

Jeśli chodzi o dzieci, które jeszcze nie wykazują żadnych objawów chorobowych, a w rodzinie występują choroby alergiczne, zaleca się naturalne karmienie noworodków oraz niemowląt, odpowiednią dietę matek karmiących, opóźnienie i stopniowe wprowadzanie pokarmów stałych do diety dziecka, a także ograniczenie kontaktu dziecka z alergenami środowiskowymi.

W przypadku wystąpienia wczesnych objawów chorobowych, istotne jest zmniejszenie kontaktu organizmu pacjenta z szkodliwymi czynnikami środowiskowymi, odpowiednia pielęgnacja skóry dziecka oraz zapobieganie infekcjom. Ogniska zapalne (np. w jamie ustnej w postaci próchniczych, niedoleczonych zębów czy obecność ropnych migdałków) mogą nasilać zmiany skórne, dlatego ważne jest jak najwcześniejsze ich leczenie.

Ważnym aspektem jest nauka pacjentów i ich bliskich, jak na przykład poprzez udział w szkołach atopii.

W domowych metodach łagodzenia objawów AZS kluczowe jest stosowanie emolientów, czyli emolientoterapia, która stanowi główną metodę leczenia tej choroby skóry, niezależnie od nasilenia objawów. Regularne używanie tych preparatów sprzyja regeneracji bariery naskórkowej, zmniejsza suchość skóry, redukuje świąd i umożliwia zmniejszenie stosowania leków przeciwzapalnych. Nowoczesne emolienty, nazywane emolientami plus, dodatkowo korzystnie wpływają na mikrobiom skóry i posiadają właściwości przeciwświądowe i przeciwzapalne. Należy zauważyć, że może wystąpić zwiększone uczucie świądu po zastosowaniu emolientów na skórę objętą zapaleniem. Istotne znaczenie w łagodzeniu objawów ma również unikanie czynników drażniących, takich jak włókna syntetyczne, wełna, wzmożona temperatura otoczenia, niska wilgotność czy substancje chemiczne jak mydła i detergenty.

Emolienty stosowane w leczeniu AZS są popularną formą terapii od wielu lat, niezależnie od wieku dziecka cierpiącego na AZS lub stopnia nasilenia objawów klinicznych. Aby nie podrażniały skóry niemowlęcia lub dziecka, nie powinny zawierać substancji zapachowych, konserwantów ani białek roślinnych. Dobra emolienta powinna natomiast zawierać substancje okluzyjne (np. wazelinę), nawilżające skórę (mocznik, sorbitol, glicerol) oraz wspierające odbudowę bariery naskórkowej (ceramidy, cholesterol). Nowoczesne emolienty, tzw. emolienty plus, zostały wzbogacone o substancje roślinne, posiadają dodatkowe właściwości przeciwzapalne i łagodzące świąd.