Witamina B12, nazywana także kobalaminą, należy do witamin rozpuszczalnych w wodzie. Jak inne witaminy, jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu i powinna być codziennie dostarczana w diecie. Witamina B12 składa się z grupy związków zwanych korynoidami. Nazwa ta pochodzi od pierścienia koryny w cząsteczce tych związków. Aktywnymi biologicznie związkami z tej grupy są: metylokobalamina, hydroksykobalamina oraz deoksyadenozylokobalamina.

Natomiast syntetyczna pochodna kobalaminy, czyli cyjanokobalamina, jest wykorzystywana jako składnik suplementów diety oraz preparatów do podskórnego podawania w leczeniu anemii złośliwej.

Witamina B12 odgrywa kluczową rolę w produkcji czerwonych krwinek w szpiku kostnym oraz prawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego. Pełni także funkcje w przewodnictwie nerwowym i budowie mieliny. Ponadto, witamina ta uczestniczy w przemianach lipidów i węglowodanów.

Niedobór witaminy B12 często wiąże się ze zwiększonym poziomem homocysteiny, która stanowi istotne ryzyko dla chorób sercowo-naczyniowych.

Kobalamina w diecie można znaleźć wyłącznie w produktach pochodzenia zwierzęcego, takich jak mięso, ryby, jaja, nabiał, podroby oraz skorupiaki. Rośliny, choć mogą zawierać niewielkie ilości witaminy B12, nie są jej dobrym źródłem. Niekiedy napoje roślinne wzbogacane są w witaminę B12 i stanowią dobry dodatek do diety wegetariańskiej i wegańskiej.

Informacje o wodorostach, drożdżach i kiszonkach jako źródłach witaminy B12 są nieprawdziwe. W tych produktach występują nieaktywne analogi witaminy B12, które mogą być szkodliwe i nie zastąpią aktywnej formy witaminy. Synteza witaminy B12 przez mikrobiotę jelitową jest możliwa, ale nie w tych częściach jelit, w których witamina może być wchłonięta.

Przyswajanie witaminy B12 z różnych produktów zwierzęcych jest zróżnicowane i wynosi od 20% do 90%. U zdrowych dorosłych osób, około 50% witaminy z diety jest wchłaniane. Tabela poniżej pokazuje zawartość witaminy B12 w 100g wybranych produktach spożywczych:

Wchłanianie witaminy B12 jest procesem skomplikowanym. Witamina ta zawarta w produktach pochodzenia zwierzęcego łączy się z białkami. Po dostaniu się do żołądka, pod wpływem pepsyny, uwalnia się wolna kobalamina. Następnie łączy się ona z glikoproteiną P, wydzielaną m.in. przez komórki błony śluzowej żołądka. Po przejściu przez trzustkę następuje rozpad tych kompleksów pod wpływem enzymów.

Kolejnym krokiem jest połączenie kobalaminy z czynnikiem wewnętrznym, znanym także jako czynnik IF () lub czynnik Castle’a, produkowany przez komórki okładzinowe błony śluzowej żołądka. Ten proces zachodzi w jelicie cienkim.

Ostatecznie kobalamina jest absorbowana w dolnej części jelita krętego. Aby to się stało, specjalny receptor musi ją uwolnić spod czynnika IF.

Po uwolnieniu jest transportowana przez naczynia włosowate kosmków jelitowych do krwiobiegu. Kobalamina w osoczu łączy się z konkretnymi białkami. Na przykład transkobalamina II pełni funkcję transportową tej witaminy do wątroby, gdzie jest przechowywana.

Zapotrzebowanie na witaminę B12 jest zróżnicowane i zależy od wielu czynników, w tym od wieku i stanu fizjologicznego. Przeciętna ilość kobalaminy w organizmie zdrowych dorosłych to około 2–3 mg.

Zgodnie z obowiązującymi normami z 2020 roku, zalecane spożycie witaminy B12 dla osób dorosłych wynosi 2,4 µg dziennie. Dla kobiet w ciąży jest ono nieco wyższe, a wynosi 2,6 µg /dzień, natomiast dla kobiet karmiących 2,8 µg/dzień.

Stężenie witaminy B12 pozostaje na poziomie normy przez długi czas, a objawy kliniczne niedoboru tej witaminy zwykle pojawiają się po kilku latach braku spożywania jej wraz z pożywieniem lub po wystąpieniu zaburzeń wchłaniania. U osób zdrowych zapasy w organizmie wynoszą 3–5 mg i wystarczają na około 3–5 lat. Uważa się, że nieprawidłowości w układzie hematologicznym i neurologicznym pojawiają się przy utracie około 90% zapasów tej witaminy zgromadzonej w wątrobie.

Przyczyny łagodnego lub umiarkowanego niedoboru witaminy B12

1. Zaburzenia wchłaniania
• nietypowe, nieimmunologiczne przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka
• przyjmowanie metforminy
• leki hamujące kwas solny
• przewlekłe zapalenie trzustki
• infekcja bruzdogłowcem szerokim
2. Weganizm lub wegetarianizm
3. Niedożywienie
4. Alkoholizm

Przyczyny ciężkiego niedoboru witaminy B12

1. Zaburzenia wchłaniania (spowodowane nieprawidłowościami czynnika wewnętrznego Castle’a (IF) lub receptora dla wchłaniania kompleksu IF-B12 w jelicie krętym)
• niedokrwistość Addisona i Biermera
• stan po gastrektomii, po operacjach bariatrycznych
• stan po resekcji jelita krętego
• zapalenie błony śluzowej żołądka spowodowane przez Helicobacter pylori
• choroba Leśniowskiego i Crohna
• zespół Zollingera i Ellisona
• zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO)
2. Wrodzone
• zespół Imerslund i Gräsbecka
• wrodzony niedobór czynnika wewnętrznego Castle’a
• niedobór transkobalaminy
3. Tlenek azotu stosowany w anestezjologii

Objawy niedoboru witaminy B12 dotyczą najczęściej problemów związanych z układem krwiotwórczym, układem pokarmowym, a także zaburzeń neurologicznych i psychiatrycznych.

Jednym z najbardziej powszechnych objawów niedoboru witaminy B12 jest niedokrwistość megaloblastyczna.

W przypadku układu pokarmowego mogą pojawić się symptomy takie jak utrata smaku, brak apetytu, pieczenie języka, nudności, zaparcia i biegunka.

Wśród objawów neurologicznych związanych z niedoborem witaminy B12 można wymienić parestezje rąk i stóp, drętwienie kończyn, utratę czucia wibracji i czucia głębokiego, niestabilność chodu oraz osłabienie wzroku.

Brak witaminy B12 może także prowadzić do objawów psychiatrycznych, takich jak zespół otępienny, osłabienie pamięci, zaburzenia nastroju, apatia, depresja oraz stany urojeniowe.

Do tej pory nie zaobserwowano szkodliwego wpływu na zdrowie spożycia żywności bogatej w witaminę B12. Ciało ludzkie posiada mechanizmy obronne przed nadmiarem tej witaminy, a w sytuacji przekroczenia zdolności do jej wiązania, nadmiar jest wydalany z organizmu.

Na drugim biegunie, zbyt duże ilości witaminy B12 mogą wystąpić rzadko i sygnalizować istnienie poważnej choroby. Najczęściej tego rodzaju sytuacje zdarzają się w przypadku:

• ostrej niewydolności nerek
• chorób wątroby
• chorób nowotworowych krwi
• u pacjentów z solidnymi nowotworami złośliwymi

Badanie przeprowadzone w Norwegii wykazało, że suplementacja witaminą B12 i kwasem foliowym może zwiększać ryzyko zachorowania na raka płuc. Podobnie, w badaniu kohortowym VITAL zauważono, że długotrwałe zażywanie dużych dawek witaminy B12 (powyżej 55 µg/dzień) i B6 (powyżej 20 mg/dzień) w formie pojedynczych suplementów, przez ponad 10 lat, związane było z 30% - 40% wzrostem ryzyka zachorowania na raka płuc u mężczyzn.

Oznaczenie poziomu witaminy B12 w surowicy jest testem o ograniczonej skuteczności, co oznacza, że niskie wyniki nie wykluczają niedoboru tej witaminy. Nie ma jednoznacznie uznanej metody diagnostycznej.

Dlatego w celu oceny niedoboru witaminy B12 często stosuje się badanie poziomu witaminy B12 w surowicy krwi jednocześnie z innymi wskaźnikami, takimi jak poziom homocysteiny, kwasu metylomalonowego lub holotranskobalaminy. Z uwagi na dostępność i koszty, najczęściej wykorzystuje się test witaminy B12 wraz z badaniem homocysteiny.

Jeśli oceniamy efektywność uzupełniania niedoborów witaminy B12, można zauważyć że zarówno preparaty podjęzykowe, jak i dojelitowe cyjanokobalaminy mają podobną skuteczność.

Natomiast uzupełnianie metylokobalaminą i adenozylokobalaminą może wymagać większych dawek niż w przypadku cyjanokobalaminy.

Podawanie witaminy B12 domięśniowo to jedna z metod wyrównywania niedoborów tej witaminy. Na początku leczenia stosuje się intensywne uzupełnianie niedoborów poprzez częste iniekcje, a następnie stopniowo zmniejsza się częstotliwość podawania. W niektórych sytuacjach konieczne jest kontynuowanie suplementacji witaminą B12 do końca życia.

Zazwyczaj osoby praktykujące dietę wegetariańską, a zwłaszcza wegańską muszą regularnie zaopatrywać się w witaminę B12. Wyniki badań potwierdzają niższe stężenie tej witaminy w obu grupach osób. Szacuje się, że zapasy tej witaminy w organizmie mogą wystarczyć na okres 3–5 lat, ale ilość tych zapasów może się różnić w zależności od osoby, a objawy niedoboru mogą pojawić się przed upływem tego czasu. Dlatego zaleca się szybkie wprowadzenie suplementacji witaminą B12 u osób na diecie wegańskiej i wegetariańskiej.

Zgodnie z polskimi normami ustalonymi w 2020 roku, zalecane dzienne spożycie witaminy B12 dla dorosłych wynosi 2,4 µg. Chociaż obecnie nie mamy osobnych zaleceń dla wegan i wegetarian, zaleca się, aby dostarczyć 2,4 µg dziennie, konieczna jest suplementacja witaminy w dawce:

• 50–100 µg dziennie,
• 1000 µg podawanych 2 razy w tygodniu,
• 2000 µg podawanych raz w tygodniu.

Jednym z efektów ubocznych powszechnie stosowanego leku przeciwglikemicznego metformina jest niedobór witaminy B12. Ten niedobór może być bezobjawowy lub prowadzić do różnych problemów neurologicznych i hematologicznych.

Wykrycie niedoboru witaminy B12 może być trudne, ponieważ objawy neurologiczne mogą przypominać powikłania długotrwałego cukrzycy. Szacuje się, że problem niedoboru witaminy B12 dotyczy od 5,8% do 33% pacjentów leczonych metforminą. Zaleca się suplementację witaminą B12 u osób leczonych metforminą, u których stwierdzono niedobór tej witaminy.